Prezident her niçigem bolsa saýlawda ýeňiş gazansa, näme üçin demokratiýa we plýuralizm hakda gürleýär?
Türkmenistanyň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedow, ikinji möhlete dalaş etmekçi bolýan 12-nji fewralda geçiriljek saýlawlara gatnaşjakdygyny aýtdy. Saýlawyň netijesi eýýäm belli bolansoň, IWPR, Türkmenistan we Özbegistan üçin baş redaktor Inga Sikorskaýadan Berdimuhammedowyň kampaniýa geçirmekden näme üçin aladalanýandygyny, garşydaşlaryny saýlawlara gatnaşmagynyň sebäbini we häzirki partiýadan başga ýurtda beýleki syýasy partiýalaryň boljakdygyny wada berendigini düşündirmek haýyşy bilen sorady.
Näme üçin Berdimuhammedow syýasy plýuralizme gyzyklanma bildirýär?
Türkmen lideriniň pikiriçe, saýlawdan öňki döwür, halkara jemgyýetçiligi tarapyndan öz rejimine bildirilýän talaplara laýyk gelýän "niýetleri" görkezmek üçin iň amatly pursat, sebäbi Türkmenistan adatdakysyndan birneme üns alýar.
Ilki bilen, öz ýurdunda Orta Aziýa sebitiniň goňşy ýurtlarynda we bütin dünýäde dowam edýän syýasy prosesleriň ýörelgesinde demokratiýa tarap käbir üýtgeşmeleriň bardygyny görkezmek isleýär. Geçen oktýabr aýynda Gyrgyzystan täze prezident saýlady; bu saýlawlar Merkezi Aziýada häkimiýetiň ilkinji parahatçylykly geçişini alamatlandyrdy. Ýanwar aýynda Gazagystanda geçirilen saýlawlar ýene iki partiýa - ikisi-de häkimiýetlere wepaly bolsa-da, ozal diňe prezident partiýasy bolan parlamente girmäge mümkinçilik berdi.
Ikinjiden, saýlaw ulgamynda käbir täzelikleri iş ýüzünde synap görmek bolýar. Dalaşgärleri hödürlemek üçin raýatlaryň başlangyç toparlaryny döretmek we saýlawçylar bilen duşuşyklary, köp partiýaly ulgamyň kanun çykaryjy birleşmesi - bular jemgyýetiň ozal görmedik elementleri. Bu ýerde Berdimuhammedow üçin diňe bir saýlawçylaryň täsirine gözegçilik etmek däl, eýsem lideriniň hakykatdanam özgertmeçidigine ynanýan köplükden hakyky goldaw almak hem möhümdir.
Üçünjiden, Berdimuhammedowyň şu gün köp ýurtda bolup geçýän we gutulgysyz özgertme proseslerine öz halkyny taýýarlamaga mejbur edilýändigini we şeýle syýasy ulgamlaryň çökýändigini inkär edip bolmaz.
Berdimuhammedowyň köp partiýaly sistema çagyryşynyň manysy näme?
Türkmen lideriniň aýdanlarynyň köp partiýaly ulgamyň ösmegine derrew itergi bermegi ähtimal däl, sebäbi diktatorlyk döwründe syýasy bäsdeşlik üçin hakyky şertler ýok. Bu ýerde köp partiýaly ulgamyň kanun çykarylmagy bu kadalaryň durmuşa geçirilip başlajakdygyny aňlatmaýar. Geçen tomus Berdimuhammedow daşary ýurtly oppozisiýa toparlaryny gelip, saýlawlara gatnaşmaga çagyrdy, ýöne muny amala aşyrmak üçin hiç zat etmedi. Türkmen konstitusiýasy raýatlaryň hukuklaryny we azatlyklaryny kepillendirýär, ýöne iş ýüzünde bu maddalar ulanylmaýar.
Başga bir mysal, prezident saýlawlaryndan bir aý öň "Syýasy partiýalar barada" Kanunyň kabul edilmegi, raýatlar bilen birlikde dalaşgär hödürlemek hukugy berilýär. Has ähtimal, jübüt partiýalarynyň parlamentde birnäçe topar döredýän we plýuralizmiň döremegini döredýän goňşy Özbegistanda edilişi ýaly, hökümet tarapyndan sanksiýa beriljek iki partiýanyň döremegine garaşmalydyrys.
Beýleki tarapdan, Berdimuhammedowyň hereketleri henizem gowşak sesi we çäkli mümkinçilikleri bolan daşary ýurtly türkmen oppozisiýasyna öz güýjüni jemlemäge mümkinçilik berýär.
ÝHHG erkin we adalatly ses bermek üçin hiç hili talaplary ýerine ýetirmeýändigi sebäpli prezident saýlawlaryna gözegçilik etmekden ýüz öwürdi. Netije eýýäm düşnükli bolsa, beýleki dalaşgärler näme üçin zerur?
Saýlaw prosesiniň hemmesi häkimiýetler tarapyndan berk gözegçilikde saklanýar. Saýlawlara beýleki ýedi dalaşgäriň gatnaşmagyna rugsat berdiler, ýöne dalaşgärleriň hemmesi üns bilen saýlandy we rejime wepalylyk synaglaryndan geçdi. Düşünmek üçin saýlaw maksatnamalaryna seretmek ýeterlik: olar diňe bir ýeňijiniň - häzirki prezidentiň peýdasyna işleýärler.
Bularyň hemmesi, özgertmeleriň geçirilýändigini görkezýän dünýäni görkezmek üçin täze bir özgeriş. Soňky bäş ýylyň dowamynda Berdimuhammedow diňe bir demokratiýa barada däl, eýsem birnäçe gezek yzygiderli möhlete işleýän diktatorlaryň goşmaça saýlawlarda “ýeňiş gazanýan” we köp partiýaly şertlerde ýaşaýan ýurtlarynyň tejribesini hem öwrendi.
Berdimuhammedow Türkmenistany senagat ägirtlerine öwürmek isleýändigini aýtdy. Bu maksada ýetmek we ykdysadyýeti nebitden we gazdan daşlaşdyrmak üçin näme etdi?
Saýlaw kampaniýasyna Türkmenistanyň oba hojalygyny täze zawodlar, ýokary tehnologiýaly oba hojalygy we has uly hususy sektory bolan senagat döwletine öwürmek niýetini ýene bir gezek gaýtalamak bilen başlady. Şeýle-de bolsa, bu wadalaryň hiç biri-de düýpli bir zat bilen goldanylmaýar. Şeýle hem başga üýtgeşmeleri göz öňüne getirmek kyn, sebäbi Berdimuhammedowyň şahsy rugsady bolmazdan hiç zat edilmeýär. Diňe türkmen ýolbaşçysy uly gurluşyk we beýleki şertnamalar baglaşmak barada karar berýär.
Inga Sikorskaýa IWPR-nyň Türkmenistan we Özbegistan boýunça baş redaktory.
Iwpr
