Şu gün Türkmenistanda ýokary okuw jaýlaryna dalaşgärleri kabul etmek tamamlanýar. Respublikada üçünji ýyl, Prezident Saparmyrat Nyýazowyň karary bilen uniwersitetlerde täze talyplar üçin ýerleriň sany ep-esli azaldy. Sowet döwründe takmynan 40 müň dalaşgär talyp bolup bilýän bolsa, 2002-nji ýyldan başlap olaryň sany dört müňden geçmeýär.
Arza berijiniň başarnygynyň esasy çärelerinden biri, Nyýazowyň türkmenleriň milli ideýasyna düşünişini beýan edýän kitaby Ruhnamany bilmekdir. Bu ýyl dalaşgärler Ruhnamanyň parçalaryny diňe türkmen dilinde bilmeli däldi.
Geçen ýyldan bäri täze düzgün girizildi: uniwersitetlere girmezden ozal dalaşgärler iki ýyl goşunda gulluk etmeli ýa-da saýlanan hünär bilen baglanyşykly ugurda işlemeli. Nyýazowyň pikiriçe, diňe birnäçe wagt bäri önümçilikde işlänler ýokary hünärli hünärmen bolup bilerler.
Türkmen goşunynyň esgerleri harby tälim bilen birlikde dürli goşmaça işler bilen meşgullanýar - ýollary bejerýärler, ekinleri ýygýarlar we geljekdäki ösüşler üçin ýerleri arassalaýarlar. Bularyň hemmesi aýda 4 dollar aýlyk almak üçin.
Orta mekdebi gutaranlaryň köpüsi, esasanam gyzlar üçin, iki ýyl resmi gulluga girmek, uniwersitetlere girmek üçin ýeňip bolmajak talap boldy. On alty ýaşly Maral, profiline görä iş tapmak kyn bolar diýip hasaplaýar. "Bu ýyl orta mekdebi gutardym we okuwymy dowam etdirmek isleýärin". - Ýöne okuwa girmegiň ýerine iş gözleýärin, sebäbi iki ýyl tejribe toplamaly. Lukman bolmak arzuw edýärin, şonuň üçin käbir lukmançylyk edaralarynda işlemeli bolýaryn, ýöne tejribesiz meni hiç ýere almaýarlar. Başga ýurda gidip bilemok: ene-atamyň munuň üçin pullary ýok ".
Türkmenleriň ýaşaýjylaryna diňe maliýe kynçylyklary sebäpli däl-de, daşary ýurtda okamak kyn. 1993-nji ýylda Türkmenistanda geçirilen bilim reformasyndan soň mekdep okuwçylary bary-ýogy dokuz ýyl okaýarlar, şonuň üçin beýleki ýurtlardan dalaşgärler bilen bäsleşmek kyn.
Mundan başga-da, daşary ýurt täjirçilik uniwersitetleriniň diplomlary we gaýybana bilim diplomlary Türkmenistanda ykrar edilmeýär. Türkmenistan ýokary bilim diplomlaryny diňe Gazagystan, Hytaý, Malaýziýa, Türkiýe we Ukraina bilen özara ykrar etmek barada şertnamalar baglaşdy. Russiýa bilen beýle şertnama ýok. 18 ýaşyndaky Serdaryň aýdyşy ýaly " Hemmeler buýruk üýtgemese gaýdyp gelmezlik" maksady bilen Russiýa girmek üçin gidýärler.
Häzirki wagtda Türkmenistanyň uniwersitetlerinde takmynan 17 müň talyp okaýar. 1993-nji ýyldaky bilim reformasy giriş synaglaryny ýatyrdy we okuw wagtyny iki ýyl teoriýa we iki ýyl tejribä gysgaltdy. Giriş synaglarynyň ýerine "giriş söhbetdeşlikleri" diýilýär. Kabul ediş komiteti Ruhnamany (we diňe türkmen dilinde däl), Türkmenistanyň taryhyny bilmek üçin dalaşgärleri barlaýar. Şeýle hem, dalaşgärlerden hünär saýlamalaryny esaslandyrmak we esasy dersler boýunça taýýarlyklaryny bilmek haýyş edilýär. Uniwersitetlere kabul etmek baradaky gutarnykly karar, Nyýazow tarapyndan tassyklanan döwlet topary tarapyndan kabul edilýär.
Rus dilinde bilim diňe iki uniwersitetde - Pedagogika institutynda we Milli dünýä dilleri institutynda rus dili we edebiýaty fakultetlerinde geçirilýär. Islendik fakultetde hökmany ders Nyýazowyň Ruhnama kitabyny öwrenmekdir.
Helsinki toparynyň Adam hukuklary boýunça 2004-nji ýyldaky hasabatynda "soňky birnäçe ýylda Türkmenistanda bilim ulgamy düýpgöter ýaramazlaşdy we aşa syýasatlaşdyryldy" diýilýär. Hasabatda şeýle diýilýär: "Bu ýerdäki bilim mekdep okuwçylarynyň intellektual ösüşiniň serişdesi däl-de, eýsem hökümetiň adamlara syýasy täsir edýän guralyna öwrüldi."
Resmi maglumatlara görä, şu ýyl mekdebi 105 000 adam gutardy. Olaryň diňe dört göterimi ýokary bilim alyp biler. Nyýazow şeýle pes kwotany "ýokary bilimli hünärmenleriň hut şu sany, talyplar gutarýança milli ykdysadyýete mätäç" diýip delillendirýär.
Resmi däl maglumatlara görä, işsizligiň derejesi gaty ýokary bolan ýurtda Nyýazowyň düşündirişi adamlaryň düşünjesine laýyk gelýän ýaly. 52 ýaşly Orazsähet, uniwersitet ýerleriniň azalmagynyň "işsizleriň köp bolmagy" bilen baglanyşyklydygyny aýtdy. “Nyýazow, belki, işlemeli ýeri ýok bolsa, näme üçin ýokary bilimli köp sanly hünärmeni öndürýär? Häzirki wagtda diplomy we tejribesi bolan köp adam bilimine laýyklykda mynasyp iş tapyp bilmeýär "-diýdi.
Şeýle-de bolsa, hünärmenler Nyýazowyň ýaşlaryň ýokary bilim almagyny çäklendirmek üçin başga sebäpleriniň bardygyna ynanýarlar. “Ähli zat, düşünjesi çäkli bolan türkmenleri dar düşünjeli adamlara öwürmek. Olar öz liderine ynanarlar, ony söýerler we hiç haçan garşy çykmazlar "-diýip, Merkezi Aziýa boýunça bilermen we Uruş we Parahatçylyk Hasabat Institutynyň Gazagystan bölüminiň başlygy Eduard Poletaew "France-Presse" habar gullugyna beren söhbetdeşliginde aýtdy.
Ynsan hukuklaryny goraýjylar işsizligiň we neşekeşligiň türkmenleriň ýaş nesli üçin hakyky heläkçilige öwrülendigini öňe sürýärler. Metbugat bilen söhbetdeşlikde Türkmenistanyň ozalky daşary işler ministri, häzirki wagtda oppozisiýa hereketiniň lideri Awdy Kulyýew "bilim ulgamynyň mundan beýläk-de pese gaçmagy ahyrky netijede Türkmenistanyň durnuksyzlaşmagyna sebäp bolar" diýýär.
“Güýçli bilim ulgamy bolmazdan, Türkmenistanda ýerasty ykdysadyýet gülläp öser, jenaýat, esasanam neşe gaçakçylygy tarapyndan dolandyrylar. Bilimsiz ýaş türkmenler radikal yslamçy hereketlere gatnaşmagy goşmak bilen ekstremist hereketlere goşular "-diýdi.
Kulýaş Bazarbaýewa, Baýram Baýew
Amerikanyň sesi
