Prezident Gurbanguly Berdimuhammedowa hat.

Iňlis dilinden terjime

Hormatly jenap Prezident!

Türkmenistanyň prezidenti wezipesine girişeniňizden bäri iki ýyldan gowrak wagt bäri halkara jemgyýetçiligi Türkmenistan hökümetiniň Saparmyrat Nyýazowyň hökümdarlygyny häsiýetlendirýän repressiw amallardan ýüz öwürmäge taýýardygyny görkezýän alamatlary gözleýär. Bu döwürde hökümetiňiziň birnäçe syýasy tussagy boşatmak, birnäçe adama daşary ýurda gitmegine rugsat bermek we Nyýazowyň jemgyýetçilik syýasatynyň iň ýigrenji taraplaryny aýyrmak baradaky ädimlerine dogry baha berildi. Bu ädimleriň ähmiýetine kembaha garap bolmaz. Şeýle-de bolsa, Nyýazow döwründen miras galan we Türkmenistandaky adam hukuklary ýagdaýyna zyýan ýetirmegi dowam etdirýän repressiw amallary bes etmegiň ähmiýetini peseldip bolmaz. Degişli üýtgeşmeleri başlatmak üçin gyssagly ýüz tutýaryn.

Hereket etmegiň ugry, BMG Adam Hukuklary Geňeşi tarapyndan 2008-nji ýylyň dekabrynda ähliumumy döwürleýin gözden geçiriş mehanizminiň çäginde Türkmenistandaky ýagdaýa seredilende beýan edildi. Geňeş dowam edýän repressiýalara alada bildirdi; ähli asyl teklipleriniň ýerine ýetirilmegi geçmişiň mirasyny ýeňip geçmek üçin berk esas döreder. Hökümetiňiz žurnalistleriň ähli yzarlamalaryny we gorkuzmalaryny bes etmegiň, ähli dini jemagatlar üçin ybadat azatlygynyň netijeli bolmagyny üpjün etmegiň we hökümete degişli bolmadyk guramalaryň erkin hasaba alynmagyna we erkin işlemegine rugsat bermek üçin käbir çäreleri teklip etdi. Şeýle-de bolsa, başga-da köp teklipler üçin hökümet diňe “meselä seretmäge” razy boldy. Hususan-da, BMG-nyň ýöriteleşdirilen gözegçilik mehanizmlerine, Halkara Gyzyl Haç komitetine we beýleki garaşsyz synçylara ýurda elýeterliligi üpjün etmek, adam hukuklaryny goraýjylary yzarlamalardan goramak we erkin işlemek mümkinçiligini üpjün etmek, liberallaşdyrmagyň we köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň plýuralizmini üpjün etmek üçin ähli zerur çäreleri görmek, hökümetiň ähli habar beriş serişdeleriniň baş redaktorlaryny bellemek tejribesini bes etmek, žurnalistleriň hökümet syýasatlaryny beýan etmegi we tankyt etmegi, şeyle hem tussaglykda saklanýan ýerlerde gynamalaryň soňlanmagyna. Gynansagam, hökümetiňiz syýasy tussaglaryň boşadylmagy, öňki syýasy işleriň aç-açan gözden geçirilmegi, žurnalist Ogulsapar Myradowanyň türmedäki ölümi boýunça garaşsyz derňew geçirmek we adam hukuklaryny goraýjylar üçin syýahat çäklendirmelerini aýyrmak ýaly birnäçe teklipleri aç-açan ret etmegi saýlady. Bu pozisiýa täzeden garamagyňyzy, BMG Adam Hukuklary Geňeşi tarapyndan kabul edilen ähli teklipler bilen ylalaşmagyňyzy we olary doly durmuşa geçirmegiňizi haýyş edýäris.

Geçmişiň mirasyny ýeňip geçjek ulgamlaýyn özgertmeler üçin wagt gerek bolar, ýöne olar haýal etmän başlamaly. Mundan başga-da, adam hukuklary bilen baglanyşykly käbir meseleler derrew çözülip bilner. Bu meseleler we hökümetiň olary çözmek üçin görmeli ädimleri aşakda ara alnyp maslahatlaşylýar.

Esasy azatlyklar

Human Rights Watch, hökümetiňiziň söz azatlygyna, birleşmek azatlygyna, hereket azatlygyna, din ýa-da ynanç azatlygyna esassyz we deňeşdirilmedik çäklendirmeleri aýyrmak üçin entek aýgytly çäre görmediginden alada galýar.

Söz azatlygy we birleşmek azatlygy babatynda hökümetiň halkara hukuk borçnamalaryny ýerine ýetirmezliginiň iň aýdyň alamatlarynyň biri garaşsyz jemgyýetçilik guramalarynyň we habar beriş serişdeleriniň, aslynda bar bolsa, aç-açan hereket edip bilmezligidir. Human Rights Watch, garaşsyz aktiwistleriň we žurnalistleriň howpsuzlyk güýçleri tarapyndan haýbat atylmagyna we ýanalmagyna sezewar bolan ýagdaýlardan habarly. (Olary goramagyň bähbidine, bu wakalaryň jikme-jikliklerini aýan etmeýäris.) Şeýle gorkuzmak diňe garaşsyz raýat işjeňliginiň basylmagyna sebäp bolup biler.

Jemgyýetçilik guramalar üçin hasaba alyş talaplary, şol sanda birleşmek azatlygyny bozýan döwlet edarasynyň goldawyna zerurlygy hem saklanýar. Bilşimiz ýaly 2007 - 2008-nji ýyllarda birnäçe gurama hasaba alynmaga synanyşanda üstünlik gazanmady, ýöne bu iki ýylda hasaba alnan ýeke-täk garaşsyz jemgyýetçilik guramasy bagçylyk jemgyýeti boldy.

Din azatlygy

Türkmenistanda din azatlygy hukugyna aşa çäklendirmeler dünýäde uly alada döredýär. “Forum 18” Halkara hökümete degişli bolmadyk habarlar gullugynyň habaryna görä, 2008-nji ýylda Iýegowa şaýatlarynyň azyndan alty sany yzarlaýjysy her dürli ýenjildiler, zorlamak bilen haýbat atyldylar, jerime saldylar we dini edebiýatlary konfiskasiýa edildi. Iýegowa şaýatlarynyň yzyna eýerendigi sebäpli özüne çekilen ýanama barada häkimiýetlere arz etmegini bes etmese, bir ayal maşgala mejbury psihiatrik bejergi bilen haýbat atyldy. Iýun aýynda polisiýa Iýegowa şaýatlaryndan başga bir yzarlaýjy aýaly tussag etdi we Injili öwrenmegi bes etmese, zorlajakdygyny aýtdy. Ol daň atýança polisiýa bölümünde saklandy we polisiýa bölümünüň meýdançasyny arassalamaga mejbur edilenden soň ertesi gün boşadyldy. “Forum 18”-iň habar bermegine görä, maý aýynda dört sany Iýegowa şaýady özlerini musulman diýip tanamakdan ýüz öwürendigi üçin ýenjildi we jerime salyndy.

BMG-nyň Din ýa-da ynanç azatlygy boýunça ýörite hasabatçysy 2008-nji ýylyň sentýabr aýynda Türkmenistana eden saparyndan soň eden hasabatynda “2007-nji ýyldan bäri ýagdaý ep-esli gowulaşan hem bolsa, hasaba alnan we hasaba alynmadyk şahsyýetler we dini jemagatlar ýakyndan gözegçilik astynda saklanýar we din ýa-da ynanç azatlygyny ulanmakda kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolmagyny dowam edýär" diýdi. Ol, “Türkmenistanyň häkimiýetleriniň bellige alynmagyna, ybadat edilýän ýerlerine, dini materiallara, dini bilimlere we wagyz-nesihat işlerine kanuny ýa-da syýasat çäklendirmeleriniň girizilmegine” alada bildirdi. Ýörite hasabatçy, hususan-da, hökümetiňiz üçin birnäçe teklipleri düzdi: hasaba alynmadyk dini işjeňlige girizilen gadaganlygy we dini materiallara, bilime we geýimlere esassyz çäklendirmeleri, şeyle hem dini jemagatlaryň gurulmagyna, açylmagyna, kärendesine berilmegine ýa-da ybadat ýerleriniň ulanylmagyna päsgelçilikleri bes etmeli.

Hereket azatlygy

Hökümetiňiz tarapyndan ýaşaýjylaryň Türkmenistanyň serhetýaka sebitlerine syýahat etmegi üçin ýörite rugsatlar ulgamynyň ýatyrylmagy diňe hoşallyk bilen kabul edilip bilner. Şeýle hem, Human Rights Watch, Nyýazowyň döwründe daşary ýurda gitmegi gadagan edilen azyndan dokuz adama daşary ýurda gitmäge rugsat berilendigini bilýär. Şeýle-de bolsa, onlarça adamyň daşary ýurda gitmegine esassyz çäklendirmeler bilen ýüzbe-ýüz bolýandyklary baradaky habarlar dowam edýär. Olara gitmegiň gadagan edilmeginiň sebäpleri barada resmi taýdan maglumat berilmeýär, ýöne, munuň raýat işjeňligi ýa-da sürgündäki raýat we syýasy aktiwistleriň arasynda garyndaşlarynyň bolmagy bilen baglanyşyklydygy görünýär. Bu hatda, Human Rights Watch guramasynyň maglumatlaryna görä daşary ýurda gitmegi gadagan edilen birnäçe adamyň ady bar.

Syýasy tussaglar

Ynsan hukuklaryny goraýjy “Human Rights Watch” 2007-nji ýylda syýasy sebäplere görä iş kesildi diýlip hasaplanylýan 20 töweregi adamyň amnistiýa astynda boşadylmagyny aç-açan gutlady. Şeýle-de bolsa, Nyýazowyň döwründe köp adamyň syýasy sebäplere görä türmä iberilendigi mümkin diýip alada edýäris, emma hökümet ýurt boýunça şular ýaly wakalary ýüze çykarmak we nädogry jogapkärçilige çekilenlere täsirli çäreleri görmek we aç-açan gözden geçirmäge taýýardygyny görkezmedi.

Şeýle milli syn çemeleşmeleri düzmek we durmuşa geçirmek üçin wagt alyp biler, ýöne adaty ýagdaýda bu mesele derrew çözülip bilner. Jenaýat işi syýasy maksatly hasaplanýan adamlary türmeden boşatmagyň zerurlygy hem az däl. Hususan-da, Muhammetguly Aýmyradow, Annagurban Amanglyjow we Sapardurdy Hajyýew hakda gürleşýäris, olaryň wakalary goşundyda has jikme-jik ara alnyp maslahatlaşylýar. Şeýle hem, sizin prezidentligiňizde tussag edilmek we türmä basylmagy syýasy äheňli bolup görünýän iki adam hakynda maglumat bar. Iň görnükli mysal, näbelli aýyplamalar bilen 11 ýyl azatlykdan mahrum edilen we 2008-nji ýylyň iýun aýynda tussag edileli bäri bütinleý izolýasiýa edilen Gulgeldi Annaniýazowdyr. Human Rights Watch Adam hukuklary guramasy Gulgeldi Annaniýazowyň we Muhammetguly Aýmyradowyň saglyk ýagdaýy baradaky habarlara-da alada bildirýär.

Siziň hökümetiňiz 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Nyýazowyň janyna kast etmekde güman edilýän takmynan 50 adamyň ykbaly we nirededigi barada maglumat bermek baradaky halkara guramalaryň çagyryşlaryna üns bermedi, şol sanda öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradow, dogany Konstantin Şyhmyradow we ÝHHG-nyň öňki ilçisi Batyr Berdýew. Bu adamlar barada esasy maglumatlaryň ýoklugy (diridigi ýa-da nirede saklanýandyklary) zor bilen ýitirim bolmak barada gürrüň berýär, bu halkara hukugy tarapyndan gadagan edilen tejribe.

Ýokarda belläp geçişimiz ýaly, Human Rights Watch syýasy sebäpler bilen türmede tussaglykda galan beýleki tussaglaryň näbelli sany barada alada edýär. Türkmenistanda kazyýet işleriniň aç-açanlygynyň, şol sanda ýapyk kazyýet işleriniň geçirilmegini we metbugatda garaşsyz maglumatlaryň ýoklugyny göz öňünde tutup, syýasy tussaglaryň sanyna ygtybarly baha bermek ýa-da olara bildirilýän aýyplamalaryň dogrudygyny kesgitlemek mümkin däl.

Human Rights Watch, köpden bäri dowam edip gelýän bu meseleleri çözmegiň ýeke-täk ýolunyň, syýasatçylara we dissidentlere garşy jenaýat işlerine bitarap syn bermegi öz içine alýan milli prosesdigine, zerur işlerine baha bermek we zerur bolan halatynda bikanun ýa-da esassyz tussag edilen ýagdaýlarda ýetirilen zyýanyň öwezini dolmakdygyna ynanýar.

2008-nji ýylyň sentýabr aýynda Aşgabatda ýaragly çaknyşyk

Geçen ýylyň sentýabr aýynda paýtagtyň etraplarynyň birinde ýörite güýçleriň we sowutly ulaglaryň peýda bolmagyna sebäp bolan wakalar barada resmi maglumatlaryň gysga bolmagy sebäpli, amalyň maksatlary we durmuşa geçirilende adam hukuklaryna hormat derejesine baha bermek gaty kyn. Çärelere gatnaşan diýilýänleriň biri Hudaýberdi Amandurdyýew "Aşgabat sekizligi" diýlip atlandyrylýanlaryň biridi, oňa gatnaşyjylar 1995-nji ýylda paýtagtda parahatçylykly demonstrasiýa guramakda günäkärlenipdi. [1] Bu çaknyşygyň sebäbi Amandurdyýewiň aýalyna polisiýa tarapyndan zulum edilendigi aýdylýar. Hökümetiňiz sentýabr aýynda bolup geçen wakalar ýa-da polisiýa bilen baglanyşykly aşa köp zorluk, gynamalar ýa-da başga hukuk bozulmalar barada haýsydyr bir derňewiň bardygyny ýa-da ýokdugyny, şeýle bolsa, derňewiň geçiriljekdigini habar bermedi.

Gynamalar üçin kanuny goragy üpjün etmek: BMG Adam Hukuklary Komitetiniň kararyny durmuşa geçirmek

1997-nji ýylda Türkmenistanyň goşulan Raýat we Syýasy Hukuklar baradaky Halkara Bileleşigi (RSHHB), gynamalary şertsiz gadagan edýär, her bir adama adalatly kazyýet hukugyny kepillendirýär we gynamalaryň pidalaryna netijeli kanuny gorag üpjün etmegi döwleti borçlandyrýar. Türkmenistan, şeýle hem, öz hukuklarynyň hökümet tarapyndan bozulandygyna ynanýanlar üçin BMG Adam Hukuklary Komitetine şahsy ýüz tutma mümkinçiligini üpjün edýän RSHHB-a goşmaça teswirnamanyň bir tarapydyr. Komitetiň kararlary teswirnama gatnaşýan döwletler üçin hökmany.

Bilşiňiz ýaly, 2008-nji ýylyň 24-nji iýulynda BMG Adam Hukuklary Komiteti Türkmenistan barada ilkinji karary berdi. Komarowskiniň Türkmenistana garşy eden şikaýatyna garamak bilen, Komitet 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Nyýazowa garşy janyna kast etmek synanyşygyndan soň adalatyň aç-açan garma-garyşyk edilendigini, gynamalar we esassyz tussag etmek işleriniň derňelip we kazyýet jogapkärçiligine çekilmändigini ykrar etdi. Komitet bu işde günäkärlenýänleriň biri bolan Leonid Komarowskä garşy azatlyk we gynamalara sezewar edilmezlik hukugyny öz içine alýan birnäçe hukuklaryň bozulandygyny anyklady.

Komitet Türkmenistanyň Komarowskini kanuny hukuk goragy bilen üpjün etmelidigi we bu meselede düzgün bozmalar üçin jogapkärleri jogapkärçilige çekmek we Komarowskiniň öwezini dolmak we özüne bildirilen resmi beýannamanyň köpçülige aýan bolmagyny görmek üçin degişli çäreleri görmegi karar etdi. Şeýle hem, Komitet Türkmenistana geljekde şuňa meňzeş hukuk bozulmalarynyň öňüni almak üçin çäreleri görmelidigini ýatlatdy.

Şu güne çenli hökümetiňiziň bu karary durmuşa geçirmek üçin gören ädimleri barada maglumatymyz ýok. Ýurduňyz üçin ilkinjisi hökmünde Türkmenistanyň adam hukuklary boýunça halkara borçnamalaryny ýerine ýetirmäge taýýardygyny görkezýär we biz onuň çalt we doly ýerine ýetirilmegini üpjün etmegiňizi haýyş edýäris.

Adam hukuklaryna gözegçilik mehanizmlerine elýeterlilik

Hökümetiňiziň soňky oňyn ädimlerinden biri, BMG-nyň Din ýa-da ynanç azatlygy boýunça ýörite hasabatçysynyň 2008-nji ýylyň sentýabr aýynda Türkmenistana baryp görmegine razylyk bermekdi, şeýle-de bolsa, hökümetiňize baryp görmek üçin köpden bäri haýyş bilen iberilen BMG-nyň beýleki dokuz sany gözegçilik mehanizmi henizem ýurda girip bilmeýär. Olara şular girýär: bilim almak, saglyk hukugy, adam hukuklaryny goraýjylar, kazylaryň we aklawçylaryň garaşsyzlygy, pikir azatlygy hukugy, kazyýetden daşary, esassyz meseleler boýunça we gysgaça jezalandyryş, aýallara garşy zorluk we esassyz tussag etmek boýunça iş topary ýörite hasabatçylary we Baş sekretaryň gynamalar boýunça ýörite wekilleri. BMG-nyň adam hukuklaryna gözegçilik mehanizmlerine hemişelik çakylyk ibermek, köp döwletiň edişi ýaly, bu meseläniň ýönekeý çözgüdi bolup biler.

Bilşimiz ýaly, hökümete degişli bolmadyk adam hukuklaryny synlaýanlar üçin Türkmenistana girmek gadagandyr. Ýurduňyz, Human Rights Watch adam hukuklaryny goraýjy guramanyň işgärlerine gelmäge rugsat berilmeýän dünýäde az ýurtlaryň biridir. 1999-njy ýyldan bäri, soňky gezek Türkmenistana baryp görmek we adam hukuklarynyň bozulmagy bilen baglanyşykly resmiler we pidalar bilen duşuşmak mümkinçiligimiz bolansoň, baryp görmäge rugsat almaga birnäçe gezek synanyşdyk, ýöne şowsuz bolduk. Iň soňky haýyşymyz 2008-nji ýylyň maý aýynda Türkmenistanyň Daşary işler ministrligine iberildi we jogapsyz galdy.

Teklipler

Ynsan hukuklaryny goraýjy “Human Rights Watch”, hökümetiň adam hukuklary özgertmelerine ygrarlydygyny görkezmek üçin size bil baglaýar. BMG Adam Hukuklary Geňeşinde Türkmenistandaky ýagdaýa seredilenden soň ähli teklipleri kabul etmegiňizi we durmuşa geçirmegiňizi haýyş edýäris. Iň gödek düzgün bozmalary düzetmek we geljekde gaýtalanmak mümkinçiligini ýok etmek üçin haýal etmän çäre görmegiňizi haýyş edýäris:

* Syýasy sebäplere görä günäkärlenenleriň hemmesini boşadyň, şol sanda Gulgeldi Annaniýazowy, Annagurban Amanglyjowy, Sapardurdy Hajyýewi we Muhammetguly Aýmyradowy. Olara öwezini dolmagy goşmak bilen kanuny hukuk serişdeleri bilen üpjün ediň.

* 2002-nji ýylda Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly Boris Şyhmyradowyň, Konstantin Şyhmyradowyň, Batyr Berdiýewiň we başgalaryň nirededigini köpçülige aýan ediň.

* Nyýazowyň döwründe zulum edilenlere kanuny düzediş bermek, şol sanda syýasatçylara we dissidentlere garşy jenaýat işlerine bitarap syn bermek, ýerine ýetirilen işlerine baha bermek we zerur bolan halatynda adam hukuklarynyň bozulmagy üçin öwezini dolmak boýunça ähliumumy işe başlaň.

* Türkmenistanyň raýatlary üçin daşary ýurda syýahat etmek baradaky gadaganlyklary aýyryň, şol sanda Andreý Zatoka, Swetlana Orazowa, Öwez Annaýew, Reşid Ruzimatow, Irina Kakabaýewa, Şageldy Atakow we maşgalasy, Sazak Begmedow, Ilmyrat Nurlyýew, Ogulsapar Myradowa we Gulgeldi Annaniýazowyň çagalary we beýleki garyndaşlary üçin, şeýle hem beýleki dissidentleriň we aktiwistleriň garyndaşlary üçin.

* Hökümetiň HDBG-yň (Hökümete degişli bolmadyk guramalar) päsgelçiliksiz işlemegine we hasaba alyş amallaryny ýönekeýleşdirip biljekdigine göz ýetiriň, esasanam HDBG-yň haýsydyr bir hökümet bölüminden goldaw almagy talaplaryny aradan aýyrmak bilen.

* Garaşsyz habar beriş serişdelerine işlerini päsgelçiliksiz amala aşyrmaga mümkinçilik beriň.

* BMG-nyň ýörite hasabatçysynyň din ýa-da ynanç azatlygy baradaky tekliplerini ýerine ýetiriň, şol sanda:

* o hasaba alynmadyk dini çärelere kanuny gadaganlygy we dini materiallara, bilime we geýimlere esassyz çäklendirmeleri aradan aýyrmaly;

* o ybadat ýerleriniň gurulmagyna, açylmagyna, kärendesine berilmegine ýa-da ulanylmagyna päsgelçilikler;

* o Dini meseleler boýunça Geňeşde dini azlyklaryň wekilçiligini üpjün etmek we Geňeşi kömek guramasyna öwürmek bilen gözegçilik häsiýetini üýtgetmek;

* o düýpli azatlyklary inkär etmek üçin täsirli serişdeleri we düzedişleri üpjün etmek maksady bilen kazyýet ulgamynda üýtgeşmeler girizmek;

* o dini sebäplere görä harby gullukdan ýüz öwürýänler üçin goşmaça raýat gullugynyň mümkinçiligini üpjün etmek;

* o hukuk goraýjy edaralaryň işgärleriniň we ýerli dolandyryş işgärleriniň halkara adam hukuklary ülňülerini bilmekleri üçin dogry taýýarlanmagyny üpjün etmek.

* 2008-nji ýylyň sentýabr aýynda Aşgabat etrabynda ýaragly çaknyşyklar barada garaşsyz derňew geçirmäge kömek ediň, bu gynamalara we ulanylýan güýçleriň deňeşdirilişine baha bermeli we günäkärleriň jogapkärçilige çekilmegini üpjün etmeli.

* BMG-nyň Türkmenistana saparyny talap eden gözegçilik mehanizmlerine gyssagly çakylyk iberiň, şol sanda bilim almak, saglyk hukugy, adam hukuklaryny goraýjylar, kazylaryň we aklawçylaryň garaşsyzlygy, söz azatlygy hukugy, kazyýetden başga, esassyz we gysgaça jezalandyryş, aýallara garşy zorluk we esassyz tussag etmek barada iş topary ýörite hasabatçylaryna we Baş sekretaryň gynamalar boýunça ýörite wekillerine.

* BMG-nyň ähli gözegçilik mehanizmlerine hemişelik çakylyk beriň.

* Adam hukuklaryny goraýjylara, ekologiýa we saýlawlara gözegçilik etmek, şeýle hem kanunyň hökmürowanlygyny ýokarlandyrmak we ilatyň gowşak gatlaklarynyň bähbitlerini üpjün etmek ugrunda işleýän garaşsyz toparlar tarapyndan Türkmenistana baryp görmäge rugsat beriň, işlerini päsgelçiliksiz amala aşyryp biljekdigini we ýurtdaky aragatnaşyklarynyň jezalandyrylmazlygyny üpjün ediň.

* BMG Adam Hukuklary Komitetiniň Komarowskiniň Türkmenistana garşy eden şikaýaty baradaky kararyny doly ýerine ýetiriň we şuňa meňzeş düzgün bozmalaryň gaýtalanmagynyň mümkinçiligini aradan aýyryň.

* o 2002-nji ýylda Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygyna gatnaşan adamlary gynamak we zulum etmek üçin jogapkär adamlara garşy derňew geçirmek we jenaýat jogapkärçiligine çekmek;

* o Komarowskini we şuňa meňzeş düzgün bozmalardan ejir çeken beýleki adamlary üpjün etmek bilen, öwezini dolmagy goşmak bilen ýeterlik düzediş.

Bu möhüm meselelere üns bereniňiz üçin sag bolsun aýdýaryn.

Hormatlamak bilen

Holli Kartner,

Ýerine ýetiriji müdir

Human Rights Watch bölümleri

Ýewropada we Merkezi Aziýada

cc: Meret Orazow, Türkmenistanyň ABŞ-daky ilçisine

Derrew boşadylmaly adamlar hakynda Goşundy

Gulgeldi Annaniýazow

Öňki syýasy tussag, 2002 - 2008. Bosgun statusy berlen Norwegiýada bosgunlykda ýaşaýan Gulgeldi Annaniýazow 2008-nji ýylyň ýazynda "watanyna bilim we saglygy goraýyş ulgamyny döretmäge kömek etmek" üçin Türkmenistana gaýdyp barmak isleýändigini mälim etdi. Annaniýazow 2008-nji ýylyň 23-nji iýunynda Türkmenistana gaýdyp geldi we ertesi gün hiç hili duyduruş haty bermezden tussag edildi. Maglumata görä, serhetden bikanun geçmek (öz ýurduna gaýdyp barmak) aýyplama berildi. 2008-nji ýylyň 7-nji oktýabrynda ol 11 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Maşgala kazyýet işiniň jikme-jikliklerini bilenok, iýun aýynda tussag edileli bäri garyndaşlaryna kazyýet işiniň geçiriljek ýeri we wagty barada maglumat berilmedi;

Annaniýazow ilkinji gezek 1995-nji ýylda “Aşgabat sekizligi” diýlip atlandyrylýanlaryň bir bölegi hökmünde tussag edilipdi we demokratiýalaşma şygary bilen Aşgabatda parahatçylykly demonstrasiýa guramakda günäkärlenipdi. Günäkärlenýänlere 15 ýyla çenli türme tussaglygy berildi. Türmede, agyr şertler sebäpli Annaniýazowyň saglyk meseleleri döredi. 1999-njy ýylda amnistiýa bilen boşadyldy we 2002-nji ýylda ýurtdan çykdy.

Annagurban Amanglyjow we Sapardurdy Hajyýew

Bolgariýada ýerleşýän adam hukuklary topary bolan Türkmen Helsinki gaznasy bilen baglanyşykly Annagurban Amanglyjow, Sapardurdy Hajyýew we Ogulsapar Myradowa 2006-njy ýylyň iýun aýynda Aşgabatda tussag edildi. Amanglyjow Polşada we Ukrainada adam hukuklary boýunça okuwlara gatnaşmak we Iňlis we Fransuz žurnalistleri bilen hyzmatdaşlykda aýyplandy. 2006-njy ýylyň awgust aýynda üçüsi hem ýapyk kazyýetde bikanun ýarag saklamak baradaky galp iş sebäpli 6 ýyldan 7 ýyla çenli azatlykdan mahrum edildi. 2006-njy ýylyň sentýabr aýynda Ogulsapar Myradowa şübheli ýagdaýda türmede aradan çykdy.

Muhammetguly Aýmyradow

Gözenegiň aňyrsynda geçirilen wagtyň iň könesi, 1995-nji ýylda terrorçylyga garşy synanyşyk ýaly döwlete garşy jenaýat aýyplamalary sebäpli 12 ýyl azatlykdan mahrum edilen Muhammetguly Aýmyradow bolup galýar. 1998-nji ýylda gaçmaga synanyşandygy üçin goşmaça 18 ýyl aldy. Aýmyradowyň garyndaşlary bilen gatnaşygy az derejede saklanýar. Habarlara görä, saglyk ýagdaýy agyr.

Kazyýetleriň aç-açan gözden geçirilmeli we şular ýaly syn gutarýança boşadylmaly adamlary

Boris Şyhmyradow, Batyr Berdiýew we 2002-nji ýylda Nyýazowa kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly beýleki adamlar.

2002-nji ýylyň noýabr aýynda Nyýazowyň janyna kast etmek bilen baglanyşykly 50-den gowrak adamyň ykbaly we nirededigi entek belli däl, şol sanda öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradow, dogany Konstantin Şyhmyradow we ÝHHG-nyň öňki ilçisi Batyr Berdiýew. Ýerleşýän ýeri hatda garyndaşlaryna-da habar berilmeýär. Bu işe gatnaşan sekiz adamyň gözenegiň aňyrsynda ölendigi barada tassyklanmadyk habarlar bar.

Öňki hökümet işgärleri we olaryň garyndaşlary

Öwezgeldi Ataýew, Nyýazow aradan çykanda, Mejlisiň başlygydy we prezidentiň wezipesini ýerine ýetirijidi, jenaýat işi arkaly häkimiýetiň başyndan aýyrdylar. 2006-njy ýylyň 22-nji dekabrynda, Nyýazowyň ölüminiň yglan edilen gününiň ertesi baş prokuror, öweý oglynyň ýanýoldaşynyň janyna kast etmegine sebäp bolmakda aýyplady. Dürli çeşmelerden alnan maglumatlara görä 2007-nji ýylyň fewral aýynda ol dört ýa-da bäş ýyl azatlykdan mahrum edilipdi.

Türmede syýasy sebäp bilen tussag edilen beýleki hökümet işgärleriniň arasynda 2005-nji ýylyň maý aýynda işinden aýrylan we 25 ýyl azatlykdan mahrum edilen Nebit we gaz ministriniň orunbasary Ýolly Gurbanmyradow hem bar, korrupsiýa we daşary ýurt aňtaw gullugy bilen arabaglanyşykda we şol bir işiň beýleki bäş ýokary derejeli işgäri bilen 2005-nji ýylda 25 ýyl azatlykdan mahrum edildi we tussag edildi. (Saparmmämmet Waliýew, Ylýas Çaryýew, Orazmuhammet Atageldiýew, Güýçmyrat Esenow, Güýçnazar Täçnazarow). Jeza hökümlerini dowam etdirýändikleri barada ygtybarly maglumat ýok.

Daşary ýurda syýahat etmegi gadagan adamlar

2008-nji ýylyň 4-nji iýulynda tanymal daşky gurşaw aktiwisti Andreý Zatoka Baş prokuraturadan hat aldy, onda hiç hili düşündiriş bermezden henizem daşary ýurda gitmeginiň gadagan edilendigi tassyklandy.

2008-nji ýylyň 14-nji aprelinde kazyýet emigrasiýa giden oppozisiýaçy Hudaýberdi Orazowyň aýal dogany Swetlana Orazowa syýahat gadaganlygyny ýene bir gezek tassyklady. Şol bir wagtyň özünde, kazyýet gadagançylygyň sebäplerini düşündirmezden diňe migrasiýa kanunlaryna salgylanmak bilen çäklendi. 2008-nji ýylyň iýun aýynda adamsy Öwez Annaýewe bejergi alýan ýurdy Moskwa gaýdyp barmagyna rugsat berilmedi. Oňa diňe düşündiriş bermezden syýahatyň gadagan edilendigi habar berildi.

Başga-da birnäçe adama daşary ýurda gitmek gadagandyr:

* Raşid Ruzimatow bilen Irina Kakabaýewa 2003-nji ýyldan bäri daşary ýurda gitmek gadagan edildi. Gadagançylygyň sebäpleriniň düşündirilmegini we syýahat etmäge rugsat berilmegini haýyş edip, dürli ýolbaşçylara birnäçe gezek hat iberdiler. Hiç hili düşündiriş almadylar we henizem gitmek gadagan.

* 2008-nji ýylyň oktýabr aýynda Gulgeldi Annaniýazowyň gyzy bilen maşgalasyna Türkmenistandan gitmäge rugsat berilmedi.

* Ogulsapar Myradowanyň garyndaşlary üçin daşary ýurda syýahat etmek gadagandyr.

* Öňki prokuror, Türkmen Helsinki gaznasynyň başlygy Tajigül Begmedowanyň kakasy (gazna Bolgariýada ýerleşýär) Sazak Begmedow 2003-nji ýylda Aşgabatdan Daşoguza göçürildi we şu güne çenli saklanýar. Şeýle hem oňa daşary ýurda gitmek gadagandyr.

* Baptist ruhany Şageldy Atakowa we maşgalasyna 2006-njy ýylyň maýynda we 2007-nji ýylyň iýun aýynda daşary ýurda gitmäge rugsat berilmedi.

* Maglumatlara görä, Şageldy Atakowyň aýaly Artygül Atakowa we alty çagasy 2008-nji ýylyň iýun aýynda Atakowanyň bejergi almagy meýilleşdirýän Türkmenistandan Russiýa goýberilmedi. Ýedisiniň hemmesinde uçar petekleri we beýleki zerur resminamalar bardy, ýöne olara uçuşa rugsat berilmedi. Atakowyň özi sebäbini soranlarynda, oňa "size we maşgalaňyza ýurtdan çykmazlyk barada görkezmeler bar" diýdiler.

* Türkmenistanyň Ýewangelik buthanasynyň ruhanysy Ilmyrat Nurlyýew 2008-nji ýylyň aprelinde Ukraina goýberilmedi.

Žurnalistlere basyş

Žurnalistlere daşary ýurt habar beriş serişdeleri bilen hyzmatdaşlykda birnäçe gezek basyş edildi. ABŞ hökümeti tarapyndan maliýeleşdirilýän "Azatlyk" radiosy, 2008-nji ýylyň dekabrynda geçirilen parlament saýlawlarynda habarçylarynyň telefon belgileriniň öçürilendigini habar berdi. "Azatlyk" radiosynyň Türkmen gullugynyň habarçysy Döwletmyrat Ýazgulyýew 2008-nji ýylyň dekabrynda howpsuzlyk işgärleri tarapyndan sorag edildi we haýbat atyldy. Azatlyk Radiosynyň habar berşi ýaly, aýaly bilen ýerli administrasiýa çagyryldy, howpsuzlyk işgärleri we ýokary wezipeli işgärler olar bilen gürleşdi. Ýazgulyýewiň pikiriçe, onuň hasabatlary esasan Ahal welaýatyndaky sosial meselelere bagyşlandy we käbirleri ýerli häkimiýetlere laýyk gelmedi. Şoňa laýyklykda oňa "Azatlyk" radiosy bilen hyzmatdaşlygy bes etmegi teklip edildi.

[1] Bosgunlykdaky we ýurduň içindäki birnäçe çeşme Human Rights Watch guramasyna, polisiýanyň çaknyşyklara sebäp bolana meňzeýän Amandurdyýew bilen baglanyşykly gözleg işleri, bosgun statusy bolan Gulgeldi Annaniýazowyň Norwegiýadan gaýdyp geleninden we iýun aýynda tussag edilenden soň başlandy diýip aýtdy.