Şu ýylyň 11-nji fewralynda bolup geçen we Gurbanguly Berdimuhammedowyň döwlet baştutany hökmünde ygtyýarlyklaryny kanunlaşdyrmaga mümkinçilik berýän Türkmenistanyň täze prezidentiniň saýlawlary ýurtda we daşary ýurtlarda uly umyt döretdi.

Türkmenistan garaşsyzlyk alanyndan bäri döredilen jemgyýetçilik-syýasy rejim we bu rejimiň döreden ykdysady ulgamy awtoritar güýçleriň üýtgemeýän görnüşine gönükdirildi.

2006-njy ýylyň 21-nji dekabrynda S.Nyýazow aradan çykandan soň öz edaralaryna gözegçiligi geçirmek meýilnamasy ýurtda bolup geçýän wakalar barada çykyş edenleriň köpüsine, ilkinji nobatda, Türkmenistanda mundan beýläk ynanmaga esas berdi. Esasy güýçde harby bölümleriň ýolbaşçylary (ilkinji nobatda prezidentiň howpsuzlyk gullugy) we ikinjiden, G. Berdymuhammedowyň goragy hasaplanylýan häkimiýete gelen topar käbir reformalary amala aşyrar we käbir güýç pudaklaryny we ykdysadyýetiň käbir pudaklaryna gözegçilik etmegi üpjün eder. Bu netijeler, esasan, ýurduň ýapyk bolmagy we Türkmenistanyň iň ýokary syýasy eşelonynda bolup geçýän wakalara düşünmezlik bilen baglanyşyklydy.

Öz gezeginde, onuň başlangyç topary häzirki ýagdaýy belli bir halkyň bähbidine amatly içerki we daşary syýasat gurşawyny döretmäge ukyply taktika bilen üpjün edilen strategiki meýilnamany durmuşa geçirmek üçin ulandy.

Strategiki (bähbitli) maksat, ýurduň täze baştutanyny kanunlaşdyrmak we ony kynlaşdyrjak islendik jemgyýetçilik-syýasy işjeňligiň öňüni almakdy. Taktiki (hereket) taýdan aşakdaky ädimler ädildi: 1) ýurtda we daşary ýurtlarda durnuklylygy saklamak bilen üýtgeşmelere garaşmak üçin atmosfera döretmek; 2) S.Nyýazowyň döwründe yglan edilen we ozal döwletara ykdysady şertnamalary baglaşan “Bitarap Türkmenistan” daşary syýasat ugruny tassyklamak; 3) jemgyýetçilik-syýasy ýagdaýa gözegçiligi güýçlendirmek.

Saýlanan taktikalaryň bir bölegi hökmünde maglumat çäreleri resmi metbugat kanallary arkaly, şeýle hem ýurduň ýolbaşçylarynyň syýasy liberallaşdyryş meýilnamalary we türkmen jemgyýetinde we daşary ýurtlarda garaşylýan beýleki üýtgeşmeler barada dürli "maglumatlary" guramak arkaly geçirildi. Syýasy tussaglaryň ýakyn wagtda boşadylmagy, durmuş-ykdysady özgertmeler we resmi Aşgabadyň “ýurdy açmak” niýeti baradaky maglumatlar giňden ýaýrady.

Şol bir wagtyň özünde, syýasy oppozisiýanyň Türkmenistanyň içerki syýasy işlerine gatnaşmagynyň öňüni almak we oppozisiýanyň belli wekillerini daşary ýurtlarda goldawyndan mahrum edip biljek şertler döretmek üçin tagalla edildi. Türkmenistanyň ýolbaşçylary tarapyndan bolup geçýän wakalaryň suraty, ýurduň içindäki jemgyýetçilik derejesinde-de, onuň çäginden daşardaky žurnalistleriň we syýasat alymlarynyň arasynda “oňyn çaklamalara” itergi berdi.

Muňa garamazdan, hakyky ýagdaý, synçylaryň köpüsine az bilinýän hem bolsa, Aşgabadyň özi we käbir isleglere garaşýan daşary ýurtly hyzmatdaşlar tarapyndan bilkastlaýyn döredilen pikirlerden düýpgöter tapawutlanýar.

Ilki bilen, eýýäm “saýlawdan öňki” ilkinji etapda, Mejlisiň başlygy Öwezgeldi Ataýew, şol sanda Halk Maslahaty (Halk Geňeşi) başlygynyň orunbasarydy, "Nyýazow stilinde" wezipesinden aýrylanda konstitusiýanyň bozulmagy ýüze çykdy.

Indiki ädim, Konstitusiýa üýtgetmeler girizmek we Döwlet Howpsuzluk Geňeşi ýerine ýetiriji guramasynyň iň ýokary döwlet edarasyna we käbir ýagdaýlarda kanun çykaryjy güýje öwrülmegi boldy.

Netijede, saýlawlaryň özi hakyky saýlaw prosesi barada gürleşmegiň hem manysynyň ýokdugyny görkezdi. Bu hronologiki döwürde Türkmenistanyň ýokary ýolbaşçylarynyň agzalarynyň agzybirligi görkezildi - Prezidentiň wezipesini ýerine ýetiriji G. Berdimuhammedow, Goranmak ministri A. Mammetgeldýew, Milli howpsuzlyk ministri G. Aşyrmuhammedow, Içeri işler ministri A.Rahmanow, Prezidentiň Howpsuzlyk Gullugynyň başlygy A. Rejepow we Daşary işler ministri R. Meredow.

Şol bir wagtyň özünde, Berdymuhammedowa ýakyn bolan Mammetgeldýew, bu toparyň iki wekiliniň arasynda ara alnyp maslahatlaşylyşy ýaly, Halk Maslahatynyň başlygy wezipesini alyp bilmedi, “dar tegelegiň” köpüsi beýle ädim “ýurtda bolup geçýän wakalara içerki ýagdaýy we daşarky düşünjäni nazara almak bilen zerur däl” hasaplady. Halk Maslahatynyň bir bölegi bolup biljek iki palataly mejlis döretmek baradaky höküm geljekde täzelenmeli.

Şeýle-de bolsa, eýýäm taryha öwrülen bu wakalar 11-nji fewraldan soň dowam etdi we 14-nji fewralda Türkmenistanyň prezidenti Gurbanguly Mälikgulýewiç Berdimuhammedowyň tassyklamagy boldy. Ministrler Kabinetiniň 15-nji fewralda dargadylmagy we Türkmenistanyň özünde-de, daşary ýurtlarda-da garaşylşy ýaly täze hökümetiň döredilmegi, iň bolmanda, täze okuwyň başlanandygyny ýa-da iň bolmanda bölekleýin görkezmelidir; ýa-da bu barada signal berilmeli.

Aslynda, ministrler kabinetiniň düzümi bize beýle netije çykarmaga mümkinçilik bermeýär, şol bir wagtyň özünde, diňe bir hökümet tarapyndan bellenenleri göz öňünde tutmasak, öz usuly bilen ajaýyp.

G. Berdymuhammedowyň ilkinji işgärlerinden biri, Saglyk ministrliginden ony gowy tanaýan Ýusup Işangulyýewiň prezident administrasiýasynyň başlygy wezipesine bellenmegi boldy. Öňki başlyk - Muhammetberdi Býaşiýew hem işinden boşadyldy, asly Prezidentiň Howpsuzlyk Gullugyndan gelýär we başlygy Akmyrat Rejepowyň goragçysy (rus metbugatynda oňa Rejepow diýilýär).

Daşary işler ministri Raşid Meredow, 2005-nji ýylyň mart aýynyň başynda S.Nyýazow tarapyndan "wiza meselesini çözmekde we halkara guramalaryna maglumat bermekde" ýalňyşlyklary sebäpli premýer-ministr ygtyýarlyklaryndan mahrum edilip, premýer-ministriň orunbasary wezipesine bellenildi.

Göçme manyda bu wezipä bellenenden ertesi gün G. Berdymuhammedowyň "Türkmenistanyň prezidentiniň döwründe hukuk goraýjy edaralaryň işi baradaky raýatlaryň arzalaryna garamak üçin Döwlet komissiýasyny döretmek barada" karary çap edildi, bu karar birnäçe adam tarapyndan kabul edildi we synçylar “eremegiň başlangyjy” hökmünde çykyş etdiler. Mundan başga-da, prezidentiň özi komissiýanyň başlygy boldy.

Aslynda, bu resminamanyň mazmuny, degişli ministrlikleriň we bölümleriň hereketleriniň S.Nyýazowyň döwründe bolup geçen wakalardan tapawutlanjakdygyna ynanmaga esas bermeýär. Galyberse-de, Milli howpsuzlyk ministri G.Aşyrmuhammedow, Içeri işler ministrliginiň ministri A.Rahmanow, Prezidentiň howpsuzlyk gullugynyň başlygy A. Rejepow, Baş prokuror Muhammetguly Ogşukow, Ýokary Kazyýetiň başlygy Ýaşgeldi Esenow we Adalatyň (Ýustisiýanyň) öňki ministri A.Gulgaraýewiň ornuna diňe käbir ekstremistlere garşy däl-de, “dini ugurda” repressiw işleri bilen tanalýan Myrat Garryýew geldi. 2006-njy ýylyň ýanwar aýynyň ortalarynda S.Nyýazow Myrat Garryýewiň işine ýokary baha berdi we ony Prezidentiň ýanyndaky Dini meseleler geňeşiniň başlygy bilen birleşdiren Saýlaw we sala salşyk merkezi komissiýasynyň başlygy wezipesine belledi. Bu wezipä geçmeklik köp zady aýdýar.

Hökümetiň häzirki düzümi, agzalarynyň ýaşy 33 bilen 55 ýaş aralygyndadyr. Mundan başga-da, ministrleriň we olaryň orunbasarlarynyň köpüsi 44-48 ýaş aralygyndaky wezipeli adamlar, olaryň 90%-den gowragy Türkmenistandaky ýokary okuw jaýlaryny gutardy.

S.Nyýazowyň göwnünden turan we ýokary wezipelerinden mahrum edilen aýry-aýry işgärleriň häkimiýete gaýdyp gelmegi işgär ýetmezçiligi şertlerinde we häzirki prezidentiň şahsy wepaly adamlara mätäçlik döwründe bolup geçýär. G. Berdymuhammedowyň taktikasy, öz işgärleriniň potensialyny döretmek we özi bilen baglanyşykly býurokratiýany döretmek. Şonuň üçin Döwlet Howpsuzlyk Geňeşiniň sekretary Goranmak ministri A. Mammetgeldiýew bolmagyny dowam etdirýär we onuň ýerine A.Rejepowyň ornuny tutmagy häzirki döwlet baştutanynyň wezipesini gowşadyp biler.

Şol bir wagtyň özünde, bu ýagdaýda ulanylýan resmi argument tezis boldy - Prezidentiň Howpsuzlyk Gullugynyň başlygy "işgärleri saýlamaga kömek edýär we entek muny üýtgetmegiň zerurlygy ýok". Bu nukdaýnazardan, “dar toparyň” agzalaryny Howpsuzlyk gullugynyň başlygynyň içerki ýagdaý nukdaýnazaryndan köpçülige aýan edilmeginiň ýerliksizdigine ynandyrmak üçin ilki bilen halkara faktor diýilýän zady göz öňünde tutmak bilen köp işler edilýär.

Häzirki wagtda bir tarapdan “21-nji dekabr topary” diýlip atlandyrylýanlaryň barlygyny dowam etdirýändigini, beýleki tarapdan bolsa ýurduň baştutany we bu toparyň “kölegäniň täsirine” bagly bolmak islemeýän birnäçe kärdeşi bilen ýakyndan baglanyşykly.

Strategiki maksat - häzirki döwlet baştutanyny kanunlaşdyrmak - taktiki ädimlerden nä derejede daşlaşar, gelejek görkezer; muňa garamazdan, rejimiň üýtgemegi barada gürleşmegiň manysy ýok.

Nikita Nikolaýew, Dewlet Ozodi.

Ferghana.ru