Hazaryň port şäheri bolan Türkmenbaşy şäherinde çagalaryň döredijilik festiwaly şowhun saçdy: Metbugatyň aýtmagyna görä, dünýäniň 15 ýurdundan, öňki GDA, Gündogar Ýewropa, Türkiýe we Pars aýlagy döwletlerinden 600-den gowrak ýetginjek türkmen topragynda, metbugatyň düşündirişine görä VIP-person hökmünde duşuşdy. Olaryň hemmesi iň oňat konsert ýerleri bolan hezil gaýyklary bilen üpjün edilen kaşaň myhmanhanalarda ýerleşdirildi. Döwlet gullugy Türkmen Habarlaryň habar bermegine görä, “tutuş bir hepdäniň dowamynda tutuş ýurt parahatçylyk, dostluk we bagtly çagalyk baýramçylygynyň atmosferasyna çümdi” we biri-biri bilen bäsleşýän minnetdar çagalar, Türkmenbaşy ýurduna baryp, "bagtdan ýedinji gökde" bolandyklaryny boýun aldylar.
Şol bir wagtyň özünde, ýerli metbugatdan başga bir ajaýyp waka galdy. Ýaňy-ýakynda Türkmenistan, on ýyl gijä galmak bilen BMG-nyň Çaga hukuklary komitetine hasabat berdi. Bu tötänleýin bolup geçmedi, diňe geçen ýyl Merkezi Aziýa döwleti Çaga satmak, çaga jelepçiligi, pornografiýa, çagalaryň ýaragly çaknyşyklara gatnaşmagy we Milli AIW baradaky Çaga hukuklary konwensiýasyna birnäçe teswirnamany tassyklady. Öňüni alyş maksatnamasy şol bir wagtda kabul edildi. UNISEF-iň wekili türkmen metbugatyna beren interwýusynda Türkmenistany "ýaş nesle ideg etmekde milli syýasatda ileri tutulýan ýurt" diýip häsiýetlendirdi. Sözlerini goldamak bilen, ýurduň çagalara kanuny taýdan kepillendirilen mugt lukmançylyk kömeginiň bardygyny, oňa 2002-nji ýyldan bäri poliomiýelit statusyny berendigini we duzuň ýodlaşmagyny kepillendirýän dünýäde dördünji ýurt hökmünde ykrar edilendigini ýatlatdy.
Şeýle-de bolsa, Nýu-Ýorkda Çaganyň hukuklary baradaky konwensiýa baradaky “Türkmen hasabatynyň” diňlenişiginiň ahyrynda aýdylan tankydy bellikler beýle bir optimistik bolmady we hatda görlüp-eşidilmedik derejede baha berilip bilner. Prezidentiň kararlarynyň "netijesizligi", görülýän çäreleriň ýarym ýürekliligi, hatda halkara ülňüleri bilen "milli kanunçylyga laýyk gelmezlik we gapma-garşylyk" aç-açan görkezildi. Mysallaryň biri, 2005-nji ýylda çagalaryň zähmetini gadagan edýän we çagalaryň pagta hasylyna gatnaşmagyny ýazgarýan kanun. “(BMG) komiteti bu tejribäniň henizem giňden ýaýramagyndan alada galýar.” Ýeri gelende aýtsak, ýene bir pagta möwsümi başlar we Türkmenistanyň prezidenti Saparmyrat Nyýazow endigiň entek ýok edilmejekdigini öňünden boýun aldy. “ABŞ-da pagta el bilen alynmaýar, şonuň üçin arzan. Ine, bizde maşgalalar derrew çagalaryny ugradýarlar"-diýip, uzaldylan hökümet mejlisleriniň birinde ýolbaşçy aýtdy.
Emma bu, saglygy goraýyş ulgamyna-da, bilime-de agyr täsir eden meseläniň diňe bir bölegi. Bilşiňiz ýaly, hasylyň ortasynda pagta ekin meýdanlaryna ähli oba ýaşaýjylary, tiz kömek işgärleri iberilýär, tassyklanan lukmançylyk işgärleri ýa-da mugallymlary agzamaly hem däl. Netijede, hassahanada pidalary barlap, iň bolmanda ilkinji kömegi berjek adam ýok, awtoulag heläkçiliginde boýnunyň süňküni döwüp, ene-atasynyň öňünde gan ýitmegi sebäpli ölen kämillik ýaşyna ýetmedik gyz bilen bolşy ýaly. Şeýlelikde, BMG komiteti teklipleriniň köpüsini lukmançylyk işgärlerine ýüzlendi. Hususan-da, halkara bilermenler garaşsyz gözlegiň netijesine görä, “irki we giç täze döreýän çaga bäbekleriniň ölüminiň 80% töweregi ýokançlyklar sebäpli ýüze çykypdyr, ony ýönekeý hem arzan öňüni alyş we bejeriş çäreleri bilen öňüni alyp bolar".
Enäniň ölüminiň, soňky oňyn ösüşlere garamazdan, ýokary derejede galýandygy nygtalýar; bäbekleriň ölümi baradaky resmi maglumatlar, ölümi hasaba alyş ulgamyndaky kemçilikler sebäpli nädogry; hassahanalarda gyssagly kömek bermek üçin ýeterlik serişdeler we dermanlar ýetmezçilik edýär. Görnüşinden, käbir býurokratlar üçin ähli býudjet çeşmelerini Köpetdag daglarynyň golaýyndaky ajaýyp ýerde kardio merkezi, anyklaýyş we çaga dogrulýan öýi ýaly ultra-döwrebap binalary döretmäge gönükdirmek mantykly ýalydy. Şeýle-de bolsa, käbir sebäplere görä, adamlar diňe bir hödürlenýän hyzmatlaryň gymmatlygy sebäpli däl-de, bu şähere ynamsyzlyk bilen çemeleşýärler. Ilki bilen, "telefon" kanuny we içki maglumatlar bilen işleýän işgärleriň hünär ussatlygy sorag astyna alynýar.
BMG komiteti ýetginjekleriň arasynda neşekeşligiň we psihotropiki maddalary hyýanatçylykly peýdalanmagyň ýokarlanmagyndan, akyl we köpeliş saglygy goraýyş hyzmatlary barada az maglumatdan alada galýar. Bilşiňiz ýaly, lukmanlara ýokanç keselleri, neşekeşligi we inçekeseli anyklamak gizlin gadagan edilýär. Bölekleýin statistikalara görä, süýji keseli we ýürek ýetmezçiligi ýaly kesellerden ölüm hadysalary ýygy-ýygydan ýüze çykýar. Bunuň fonunda, türkmen lukmançylygynyň iň “agyr” meselesiniň işgär bolup galýandygy belli bolýar. Bölekleýin öz-özüňi maliýeleşdirmäge geçirilenden soň, etrap hassahanalary ýatyrylýar, yzygiderli azalmalar bolýar. Diňe 2004-nji ýylda 15000 saglyk işgäri işsiz galdy, olaryň ýerine esasan töwerekdäki ýerleri arassalamak üçin ulanylýan ýönekeý esgerler geldi.
BMG komitetini aýratyn aladalandyrýan zat, "soňky birnäçe ýylda ýaramazlaşan" Türkmenistandaky bilim ulgamy. Hususan-da, özgertmeleriň netijesinde orta hökmany bilimiň dowamlylygynyň on ýyldan dokuz ýyla çenli azalandygy görkezilýär; ortaça, çagalar 180 günlük halkara standarty bilen deňeşdirilende ýylda 150 gün mekdebe gatnaýarlar, munuň bir bölegi mekdep okuwçylary köplenç pagta meýdanlarynda işlemeli bolýarlar; mekdep okuw meýilnamasynyň ep-esli bölegi prezidentiň ýazan kitaby Ruhnamany öwrenmäge bagyşlanýar; çagalaryň dörtden birinden az bölegi mekdebe çenli okuw jaýlarynda okamak mümkinçiligine eýe; synp ululyklary çalt ösýär, okuw şertleri ýaramazlaşýar we okuw kitaplaryny we okuw esbaplaryny satyn almak üçin serişdeler azalýar; mugallymlar köplenç ... pagta meýdanlarynda işlemäge mejbur bolýarlar, mekdep jaýlary bolsa pagta öndürmek üçin ulanylýar; mugallymlaryň köpüsi dogry taýýarlananok ýa-da işleri üçin ýeterlik aýlyk almaýarlar. Mälim bolşy ýaly, garaşsyzlyk ýyllarynda Türkmenistanda tölegli ýokary bilim girizildi, agşam we uniwersitetleriň hat alyş bölümleri ýapyldy, daşary ýurt dili sapaklary ýatyryldy, talyp ýerleriniň sany azaldy we daşary ýurtlarda alnan diplomlar düýbünden gadagan edildi. "Bilim bilen geçirilen synaglar jemgyýetiň ösüşine ýaramaz täsir edip biler" -diýip, öz wagtynda ÝHHG-nyň baş sekretary Dmitriý Ruppel duýduryş berdi.. Onuň sözlerine görä, Nyýazow bilen aragatnaşyk saklanda, "hökümetiň Ýugoslawiýada we Sowet Soýuzynda bilim işine gatyşmagynyň negatiw mysallaryny berdi". Ondan öň ABŞ-nyň Döwlet departamenti öz aladasyny bildirdi.
BMG komiteti başga-da birnäçe geň galdyryjy pursady aýan etdi. 1993-nji ýyldan bäri hökümetiň öz raýatlaryna gaz, elektrik, suw we nahar duzuny mugt berýändigi we şeýle mugt hyzmatlary bermegiň möhletiniň 2020-nji ýyla çenli uzaldylandygy baradaky maglumatlara oňyn baha bermek bilen BMG bu çäreleri ýeterlik däl diýip ykrar etdi.
Teklipleriň beýanynda “ýurtda baýlygyň deň paýlanmazlygy sebäpli maşgalalaryň ep-esli bölegi garyplygyň çäginde ýaşaýar we ilatyň diňe 55% -i agyz suwy bilen üpjün edilýär we oba ýerlerinde bu görkeziji çärýekdir. " Komitet ilkinji gezek öýsüz çagalaryň ozal hasaba alynmadyk meselesine ünsi çekdi, alnan maglumatlar soňky ýyllarda olaryň sanynyň köpelendigini görkezýär".
Hünärmenleriň pikiriçe, Türkmenistan ykdysady ýa-da sosial taýdan gowşak çagalara we olaryň maşgalalaryna has köp maddy goldaw bermeli. Bularyň hemmesi däl ... Komitet tussaglar, şol sanda çagalary gynamak we zulum etmek baradaky aýyplamalardan alada galýar. "Olar, esasanam tussag edilende we kazyýetden öňki tussaglykda giňden ulanylýar we boýun almak ýa-da maglumat almak üçin, hem-de boýun alnandan soň goşmaça jeza üçin ulanylýar." Komitet şu aşakdakylar barada alada edýär: 18 ýaşa ýetmedikler ulular ýaly jenaýat işine çekilýär; çagalar alty aýa çenli tussaglykdan öňki tussaglykda saklanyp bilner; kämillik ýaşyna ýetmedikler üçin diňe bir edara bar we iş ýüzünde olar hemişe ululardan aýry saklanmaýar; tussag etmegiň şertleri olar üçin talaplara laýyk gelmeýär; boýun alma köplenç zor bilen alynýar we kazyýetde subutnama hökmünde ulanylýar; türme hemişe soňky ýol hökmünde ulanylmaýar.
Geňeş 2005-nji ýylda 10000-den gowrak Täjigistanly bosgunyň türkmen raýatlygyna eýe bolandygyny garşylamak bilen bir hatarda azlyklaryň, şol sanda çagalaryň zor bilen göçürilmegi baradaky habarlardan alada galýar. Komitet bu amallaryň käbir jenaýatlar üçin jeza hökmünde ýatyrylmagyny we mejbury migrasiýa syýasatynyň bes edilmegini maslahat berýär. Mälim bolşy ýaly, şeýle tejribe Özbegistan bilen gatnaşyklaryň ýaramazlaşmagyndan soň, bu ýurt bilen serhetleşýän Lebap we Daşoguz sebitlerinden bolan etniki özbekler toprak ýerleriniň ösmegi üçin Balkan sebitine köpçülikleýin göçürilip başlandan soň, Türkmenistanda ulanylyp başlandy.
P.S. BMG-nyň Türkmen paýtagtyndaky teklipleriniň eşidiljekdigine umyt baglamaly, Aşgabatda BMG häzirki zaman dünýä tertibiniň ýeke-täk konstruktiw gurluşy hasaplanýar. Türkmenistanyň häkimiýetleri Kofi Annandan BMG-nyň Howpsuzlyk we Döwletara turbageçirijileriniň işiniň kepillikleri baradaky Halkara konwensiýasynyň howandarlygynda kabul edilmegi, hususan-da durnuksyz Owganystanyň üsti bilen meýilleşdirilýän gaz geçirijisini goramak üçin ösüşini soraýarlar. Şeýle hem, BMG-nyň Hazar deňziniň bölünmegi bilen baglanyşykly meseleleri çözmäge kömek etmegi goldaýan sesler bardy, Türkmenistanyň Azerbaýjan bilen jedelli nebit ýataklaryny gorap bilmegi we ahyrsoňy BMG-nyň Aşgabatda Öňüni alyş diplomatiýasynyň Merkezi Aziýa merkezini döretmek pikiri öňe sürüldi.
Bekdurdy Hanow, Aşgabat.
"Oazis" žurnaly
