Gaty sesli salamyň aňyrsynda jemgyýetçilik-syýasy çärelere gatnaşmaga we hökümet işgärlerini el çarpmaga mejbur bolan türkmen raýatlarynyň asuda gahary gelýär.
Türkmen raýatlary häkimiýetleri jemgyýetiň agzybirligini we dolandyryjy rejime wepalylygyny görkezmäge mejbur etmekden ýadandyklaryny aýdýarlar.
“Meýletinler” milli baýramçylyga, daşary ýurtly abraýly myhmanlaryň saparlaryna ýa-da Prezident Gurbanguly Berdimuhammedowyň ýurt boýunça iş saparlaryna ýygnanan mahaly ýygnalýar.
Köçeleri arassalamak ýa-da agaç ekmek ýaly jemgyýetçilik işlerini ýerine ýetirmek ýa-da ýurduň pagta ýaly iň möhüm hasylyny ösdürip ýetişdirmek üçin goşmaça zähmet zerur bolanda şol bir zat bolýar. Soňra adamlar ot-çöpleri otlamak we ýygnamak üçin iberilýär.
Muňa aýdyň mysal hökmünde Berdimuhammedowyň maý aýynyň ortalarynda demirgazyk Daşoguz sebtine eden sapary boldy.
Ýerli ýaşaýjylara birnäçe müň adamdan ybarat köpçülügi döretmek tabşyryldy. Prezident uçary ir sagat 9-da gonanda hemme zadyň taýyn bolmagy üçin adamlar daň atmazdan turmaly boldular.
Ýerli mekdepleriň biriniň, bu çärä bütin gije diýen ýaly ýygnanan ýerli mugallymlaryň biri: "Çagalar we beýleki adamlar oňa sagat 4-den bäri ýolda garaşýardylar" -diýdi. "Ahlak we fiziki güýjümiz we şahsy wagtymyzy ýitirmek düýbünden esassyz."
Iň bolmanda, bu tomusda boldy we fewral aýynda hem adamlar täze egirme fabrigini açmak üçin Berdimuhammedowyň gelmegine 20 dereje aýazda garaşmaly boldular.
Bu “dabaraly” çärä gatnaşmaga mejbur bolan bir döwlet işgäri: “Hökümet awtoulagy ahyrsoňy peýda bolanda, begençli begençleriň we salamlaryň ýerine, prezidenti biabraý sözler bilen garşylamaga taýyn adamlar bar diýen ýalydy.
2007-nji ýylda, Berdimuhammedow ozalky Saparmyrat Nyýazow ölenden soň häkimiýete gelende, birnäçe özgertmeleri yglan etdi. Öňki rejimiň bilim we saglygy goraýyş ýaly käbir erbet kanunlaryny ýatyrdy, ýöne täze lider liberal syýasy we jemgyýetçilik howasyny döretmek üçin az iş etdi.
Işlerini we dolandyryjy hökümetiň hökümet syýasatlaryny goldaýandyklaryny görkezmek üçin köp sanly adam ýygnamak däbi Nyýazow döwründen bäri dowam edip gelýär. Arzuwdan başga-da ykdysady hakykat hem bar. Köçeleri arassalamak ýa-da pagta ösdürip ýetişdirmek üçin jemgyýetçilik zähmetini ulanmak hökümete bu işi ýerine ýetirýänleriň aýlygy üçin başgaça sarp ediljek ep-esli pul tygşytlamaga mümkinçilik berýär.
Mundan başga-da, ýurtda köp sanly jemgyýetçilik dynç alyşlary bar, olarda adamlar hem gatnaşmaly, mysal üçin Suw we Hasyl güni, Türkmen gawun festiwaly, Türkmen haly güni.
Aşgabatdaky diller uniwersitetiniň talyby: "Her gün olar bize bir zat tapýarlar. "Ýa-da Saglyk ýoluna köpçülikleýin çykmak üçin sport eşigi ýa-da prezidentiň gatnaşmagynda käbir desganyň açylyş ýerinde "janly koridor" döretmek üçin ajaýyp milli köýnek geýmeli."
Bu jemgyýetçilik çäreleriniň netijesinde talyplaryň hakykatdanam okamak üçin az wagty bar diýip, talyp sözüniň üstüni ýetirýär.
Şeýle çärelere gatnaşmakdan ýüz öwürmek, esasanam täze iş tapmakda kynçylyklar sebäpli işini ýitirmekden gorkýan döwlet ulgamyndaky işgärler üçin pikir edip bolmajak zat. Şeýle gatnaşyga garşy nägileligini bildirmäge het eden islendik adamyň ýagdaýy çylşyrymly bolup biler, sebäbi howpsuzlyk gulluklary ony sorag etmek üçin çagyryp ýa-da ygtybarsyz adamlaryň “gara sanawyna” goşup bilerler, bu bolsa oňa ýurtdan çykmak ýa-da iş tapmak üçin goşmaça kynçylyklar döreder.
Şonuň üçin adamlaryň boýun bolmakdan başga çäresi ýok. Döwlet we saglygy goraýyş edaralarynyň, uniwersitetleriň we kitaphanalaryň ýolbaşçylary işgärleri gönüden-göni işi bilen baglanyşykly bolmadyk işe ibermek üçin köplenç sapaklary ýa-da iş günlerini kesmeli bolýarlar.
Aşgabatly kitaphanaçy bu mejbury işleriň we mugt jemgyýetçilik işleriniň şahsy we iş wagtyny iýýändigini aýdyp zeýrendi. Ýaňy-ýakynda özi we kärdeşleri kitaphanany ýapmaly we agaç ekmäge gitmeli boldular.
Döwlet ulgamyndaky beýleki işgärler, meselem, ekmeli agaç nahallary üçin mejbury pul töleglerinden gaharlanýar.
“Dürli wakalar ýaly ýygyndylaryň soňy ýok. Oňa näçe wagt çydap bilersiňiz? – diýip mugallymçyllyk institutyň mugallymy soraýar.
Bolgariýadan gelen Türkmen Helsinki Adam Hukuklary Gaznasynyň başlygy Täjigül Begmedowanyň pikiriçe, häkimiýetleri saklamaga mejbur edip biljek ýeke-täk zat ikirjiňlenmek we pikirlenmek, adamlaryň boýun bolmakdan ýüz öwürmegi ýa-da kanunyň kömegi bilen mejbury usullaryň kanunylygyna garşy çykmak synanyşygydyr. Şeýle-de bolsa, bu ýollaryň hiç biri-de aňsat bolmaz.
(Howpsuzlygy sebäpli käbir söhbetdeşleriň atlary aýryldy)
IWPR Central Asia
