Hiç kimiň garaşmadyk zady bolup geçdi. Baky beýik Saparmyrat Türkmenbaşy aradan çykdy. Elbetde, ähli adamlar ölümli, bolýan zat, ýöne beýle däl!
Türkmenistanyň içinde we daşynda eýýäm başlanan maliýe mirasyny, köşkleriniň, suw çüwdürimleriniň, heýkelleriniň we çöldäki buz meýdançalarynyň beýanyny goýalyň. Türkmenbaşy öz halkyna näme galdyrdy? Ol çöl galdyrdy. Ýöne gaz ätiýaçlyklarynyň ýerleşýän ýeri däl-de, eýsem bütinleý weýran edilen jemgyýet we döwleti dolandyrmak üçin bütinleý bozulan mehanizmler, özi üçin ýeke özi alyp baran ykdysadyýetiniň pese gaçmagy.
Türkmenbaşynyň hökümetiň käbir ugurlaryny ösdürmek üçin dürli maksatnamalary yglan etmek we durmuşa geçirmek arkaly täze döwlet gurmak islegi aýdylmaly zatlara sebäp boldy: bu ýerler şeýle bir üýtgedilip guruldy welin, olaryň käbiri täzeden gurulmaly bolar, hemme zady çynlakaý çökgünlikden çykarmaly, bütinleý ýykylmazlygy we beýlekileriň hemmesini özleri bilen çekmez ýaly.
Türkmenbaşynyň “Bilim” maksatnamasynyň yglan edilmegi we döwlet ýaşlar syýasatynyň esaslary Türkmenistany döwlet we hususy pudaklar üçin bäsdeşlik ätiýaçlygyny taýýarlaýan edara hökmünde bilim ulgamyndan mahrum etdi. Okuwyň umumy möhletiniň gysgalmagy, umumy bilim meýilnamasyna we ýörite sapaklara zyýanly ideologiki sapaklaryň girizilmegi, bilim beriş gurluşyny üýtgetdi we käbir sapaklaryň barlygynyň manysyny ýitirdi. Mugallymlaryň özleri hem geljekki durmuş üçin "süzülen", düýbünden ýaramsyz mekdep okuwçylaryny we talyplaryny gutardýandyklaryny boýun alýarlar. Uniwersitetleriň ilkinji ýyllarynda esasy mesele Nyýazowyň “Ruhnama” kitaby bolsa, uçurymlaryň haýsy hünärleri barada aýdyp bileris?
Bilimiň pese gaçmagy eýýäm tutuş ykdysadyýete we beýleki ugurlara täsir edýär. Aslynda, indi hemme zat sowet döwründe bilim alan we ykdysady, sosial we etnik sebäplere görä Türkmenistany terk etmedik hünärmenleriň gowşak gatlagyna esaslanýar. Hatda Türkmenbaşynyň iň gowy görýän “çylşyrymly pikirini beýan edeni” üçin, daşary ýurtly hünärmenler tarapyndan gurlan täze binalary - fabrikalary, zawodlary, kaşaň ýaşaýyş jaýlary, ulag infrastrukturasy - işe girizilenden soň bir-iki ýylyň içinde näsazlyga uçraýarlar; olara hyzmat etjek we enjamlaryň degişli derejede işlemegini üpjün etjek adam ýok.
Saglygy goraýyş hem şeýle “maksatnamalaşdyrmagy” başdan geçirdi. Döwlet “Saglyk” maksatnamasy bu pudagyň saglygyna şeýle bir zeper ýetirdi welin, ähli edaralar we lukmançylyk hünärleri diýen ýaly ýitdi. Uly şäherlerde ýerleşýän “anyklaýyş merkezleri” diýlip atlandyrylýan köp sanly gurluşyň we hünärmeniň “birleşmegi” oba ýerlerinde lukmançylygyň pese gaçmagyna sebäp boldy. Lukmançylyk işgärleriniň azalmagy (birbada 10 müňden gowrak adam işden çykaryldy) we döwlet tarapyndan maliýeleşdirmegiň azalmagy harby gulluga çagyrylanlaryň gyssagly iberilmegine sebäp boldy. Ygtyýarly hünärmenleriň ýoklugy, anyklaýyş merkezleriniň iň döwrebap enjamlar bilen enjamlaşdyrylmagyny aradan aýyrýar, synag maglumatlaryny hiç kim düşündirip bilmeýär. Medisinada korrupsiýa öňküsi ýaly gülläp ösdi, ýöne häzirki wagtda Türkmenistanda her ädim üçin tölemeli, sebäbi tölegsiz ýerler ýok.
Oba ýerlerini abadanlaşdyrmak boýunça hökümet maksatnamalarynyň bardygyna garamazdan, ähli oba hojalygy ýaramaz ýagdaýa düşdi we bu ölmezinden ozal Türkmenbaşyny gaty gynandyrdy. Pagta ösdürip ýetişdirmekde düýbünden şowsuzlygyň we özüniň “Galla” programmasynyň batandygyny aýtdy. Diňe resmi maglumatlara görä, pagta we däne önümleriniň 30% -den gowragy ýygnalypdyr. Öňdebaryjy kompaniýalardan güýçli enjamlary köp satyn almak, oba hojalygyna “ýeňillikli karz bermek” ýa-da ýolbaşçylaryň yzygiderli aýlanmagy ýagdaýy halas edip bilmez. Ýurduň hemme ýerinde, hatda Aşgabatda-da galla ýetmezçiligi duýulyp başlady we dokma senagatyna çig mal bilen üpjünçiligi üpjün etmek üçin esgerler ýene meýdanlara iberildi.
Esgerleriň özleri bolsa... Başga bir döwlet gullugyny döretmek baradaky ilkibaşdaky pikir ýaş nesli rehimsiz ekspluatasiýa mehanizmine öwrüldi. Esgerler uruş döwründäki toptan geçýän üwelen et ýaly, mugt zähmet zerur bolan ýerlere Türkmenistanyň ykdysadyýetindäki ähli deşikleri dykmak üçin iberilýärler.
Türkmenistanyň ykdysadyýeti gazyň we beýleki birnäçe minerallaryň eksportyna doly baglydyr. Ykdysadyýetdäki çig malyň düzümindäki deňsizlik şeýle bir uludyr welin, islendik waka derrew çökmegine sebäp bolar. Ýagdaý, käbir çäreleri maliýeleşdirmek we käbir ugurlary ösdürmek bilen baglanyşykly meseleleriň diňe Nyýazow tarapyndan çözülmegi bilen çylşyrymlaşýar. Wise-premýer derejesi bolan döwlet işgärleri, prezident bilen daşary ýurt kompaniýalary bilen baglaşylan her şertnamany, hatda iň kiçi şertnamany hem tassyklamaly boldular. Ýurtda adalganyň umumy manysynda bank işi ýok. Bu bolsa iş ýüzünde - milli kiçi we orta kärhanalaryň doly ýoklugynyň sebäpleriniň biridir, uly kärhanalary agzamaly hem däl. Ikinji sebäp, korrupsiýa, hususy sektordaky agdyklyk edýän ýerini, esasanam türk raýatlary tarapyndan maliýe egrileri eýeledi. Hususy telekeçileriň aglaba bölegi ýönekeý gatnaw söwdagärleri we bazarlarda söwdagärler. Milli walýutanyň erkin konwersiýasynyň bolmazlygy (sözme-söz: Türkmenistanda manatlary beýleki walýutalara çalşyp bolmaýar we resmi taýdan yglan edileninden 4 esse tapawutlanýan gara bazar bar) erkin kärhanany durmuşa geçirmegi kynlaşdyrýar.
Prezident güýç gurluşyny ýatdan çykarmady. Döwrebaplaşdyrmak we “demokratiýalaşdyrmak” maksatnamasy bu gurluşyň şeýle bir bulaşyk we gapma-garşylykly bolmagyna sebäp boldy welin, täze häkimiýetler ilkinji günden başlap Türkmenbaşynyň galdyran konstitusiýasyny we beýleki kanunlaryny bozmazlyk üçin ädim ädip bilmeýärler. Dowamlylygy we ony durmuşa geçirmegiň mehanizmlerini göz öňünde tutmaýan häkimiýet krizisi, eýýäm onuň ähtlerine wepalydyklaryna ant içseler-de, islese-islemese häkimiýetleri türkmenbaşynyň mirasyndan ýüz öwürmäge mejbur edýär.
Olaryň hemmesi bir zadyň üýtgemelidigine düşünýärler. Uly göwün gitmek, konstitusiýa garşy ýollar döredip ol ýoldan ýöremek we nurbatlary hasam berkitmek we umumy repressiýa tarap süýşmekdir. Emma bu iň aňsat ýol. We howply. Döwletdäki hemme zat hormat sözüne esaslanýar. Türkmenbaşy. Ol öldi. Ömürlik Prezident aradan çykdy. Uzak ýaşamagy buýurdy. Halkyna wesýet hökmünde bu ýaňsa meňzeýär. Sebäbi durmuş kyn bolar.
Begmyrat Annageldýew
Çeşme: Oazis
