Merkezi Aziýa, käbir habar beriş serişdeleri tarapyndan öz meseleleriniň işjeň beýan edilmegine garamazdan, halk köpçüligi üçin näbelli bolup galýar. Şoňa laýyklykda kitap dükanlary üçin adaty bolan bu sebit baradaky neşirleriň arasyndaky boşluk, nemes dilli esasy ýazyjylar Uwe Halbaç we Gerd Simon tarapyndan ýazylan kitaplar togsanynjy ýyllaryň ortalarynda ýa-da segseninji ýyllaryň ahyrynda peýda boldy. Nemes dilinde diňe “Merkezi Aziýa - Marksdan Muhammede çenli” ýeke-täk täze kitap bazara çykýar, sebäbi awtor Juerg Şlageter neşiriň özüni maliýeleşdirýär.
Iň soňky bölüminde Şlageter häzirki zaman we taryhy ýöriteleşdirilen edebiýaty içgin öwrenmek esasynda Merkezi Aziýa respublikalarynyň garaşsyzlyk ýoluny çekýär. Ol, yslamyň kommunistik dolandyryş ýyllarynda bölekleýin gizlin görnüşde ýaşap biljekdigini dogry görkezýär. Sowet Soýuzy dargansoň bilimleriň ýoklugy, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň daşary ýurt okuwlaryna we mugallymlaryna garaşly bolmagyna sebäp boldy. Şeýlelik bilen, käbir ýagdaýlarda Owganystandan gelen fundamentalistler, mysal üçin 'Wahhabiler', Merkezi Aziýada ýokumly toprak tapdylar.
Iňlis dilinde “Merkezi Aziýada Sowet Lagasiýasy” atly kitabyň awtory Jon Glenn hem Yslamy aňlatmagyň görnüşleri barada ýazýar. Glenn pagta ýaly ekin ekmekde meýilleşdirilen ykdysadyýetiň iň uly günäsini görýär. Bu daşky gurşawa uly zyýan ýetirdi we Merkezi Aziýa respublikalarynyň bäşisini hem daşary ýurtlardan getirilýän azyk önümlerine düýpli garaşly etdi. Resmileriň awtoritar ýolbaşçylyk stiline eýerýändigi, ýolbaşçy wezipeleri eýeleýän syýasatçylaryň Sowet diktaturasy döwründe höküm süren adamlardygyna baglydyr. Oppozisiýany basyp ýatyrmak, adam hukuklarynyň bozulmagy, ykdysady liberalizasiýanyň we demokratiýanyň ýoklugy - bularyň hemmesi Merkezi Aziýa ýurtlary barada aýdylanda ýygy-ýygydan ýüze çykýan negatiw düşünjeler. Garward uniwersitetiniň Deýwis institutynyň professory Erik Siýers “Merkezi Aziýanyň soňky sowet pese gaçmagy” atly kitabynda Merkezi Aziýanyň sowet ulgamyny daşary ýurt modeli hökmünde terk etmegine gaty çalt ynanýandygyna ynanýar. Hakykat, barlygynyň soňky ýyllarynda demokratiýalaşma we "dinamiki federalizm" taýdan aç-açan ösüş gazandy. Hususan-da, garaşsyzlykdan bäri dowam edýän globallaşmagy eýýäm sarsdyrylan bäş döwletiň durnuklylygyna iň çynlakaý howp hökmünde görýär. Şeýle-de bolsa, bäş adamyň biri-biri bilen hyzmatdaşlyk etmek islemezligi, korrupsiýa we tebigy betbagtçylyklar hasam ýaramaz netijelere getirer: ýerleriň duzlulygyny ýokarlandyrmak, suw ýetmezçiligi, esasanam Gazagystanda ýerleriň çölleşmegi, uzak möhletli netijeler, raketa atyşlary we ýadro synaglary bilen baglanyşykly. Merkezi Aziýada on ýyllap işlän döwründe açan ýeke-täk oňyn pursaty diýen ýaly dürli dinleriň wekilleriniň arasyndaky gatnaşyklar we Täjigistandan başga hiç bir ýurtda raýat urşuna gelmedi.
Saýlawçylar onuň başdan geçirýän kynçylyklaryny gaty köp sanap geçýärler: Özbegistanda garyplyk çäginden aşakda ýaşaýanlaryň sany 1990-njy ýylda 3,3 göterimden şu gün 29 göterime çenli ýokarlandy. Türkmenistanda - 21 göterimden 48 göterime çenli. Gazagystanda adam başyna düşýän jemi içerki önüm 2450 dollardan 965 dollara, Gyrgyzystanda 1350 dollardan 380 dollara, Täjigistanda 1050 dollardan 344 dollara çenli azaldy. Şol bir wagtyň özünde ömrüň dowamlylygy we saglyk ýagdaýy: Gazagystan dünýäde 128-nji, Özbegistan bolsa 100-nji ýerde durýar. Günleriň birinde ullakan sosial betbagtçylyga sebäp boljak bu pese gaçmaga garşy Günbatar näme edýär? Gündogar Ýewropa ýurtlaryndan ýa-da Russiýadan şuňa meňzeş guramalar bilen deňeşdirilende daşary ýurt institutlary gaty az. Döwlete degişli däl ynsanperwer guramalar Merkezi Aziýadaky işlerinde iň az garşylyk görkezdiler, bu ýerdäki döwlet edaralary bilen hyzmatdaşlygy aňladýar. Bu köplenç oňyn netijelerine däl-de, negatiwlige alyp barýar.
Ýörite edebiýat Merkezi Aziýanyň özüne çekiji taraplary bolmadyk, ýöne garyplykdan doly zulumly çöl ýaly täsir galdyrýar. Daşary ýurtda başgaça kabul edilmegi geň galdyryjy: Gyrgyzystan we Täjigistan geografiki taýdan owadan dag ýurtlary; Özbegistan taryhy heýkellerden doly hazyna bolup, bu ýerdäki adamlar ýaşaýan garyplygyny duýmazlyga synanyşýarlar. Şeýle-de bolsa, bu resmileriň özleri bilen bezelen ýeriň aňyrsynda näçe problemanyň gizlenip biljekdigini görkezýär.
Jon Glenn: Merkezi Aziýada Sowet mirasy / Palgrave-Makmillan? London 1999/2000. 198S.
Erik W. Siýers: Merkezi Aziýanyň post-sowet pese gaçmagy. Routledge Kurson, London 2003. 224 S.
Juerg Schlageter: Won Marks zu Muhammet. XAAN-neşir / Beuth, Berlin 2003. 211 S. ISBN 3-95222508-0-5.
Erih Gysling (Neue Zuercher Zeitung, Şweýsariýa)
