Gyrgyzystanda bolup geçen soňky syýasy tolgunyşyk, netijede, Täjigistan, Türkmenistan, Özbegistan we Gazagystany öz içine alýan Merkezi Aziýanyň "stansiýalaryna" Günbataryň ünsüni çekmäge kömek etdi. ABŞ bilen Russiýanyň arasynda oýlanyşykly we gizlin bäsdeşlik meýdançasyny göz öňüne getirýärler.
Gyrgyzystanyň özünde, biri-birinden birnäçe kilometr uzaklykda Amerikan we Russiýanyň howa bazalary bar. 11-nji sentýabr wakalaryndan soň Amerikanyň Birleşen Ştatlary taryhda ilkinji gezek sebitde Günbataryň giň gerimini döretmek kararyna geldi. Yrak we beýleki aladalar şondan bäri Waşingtonyň ünsüni başga ýere sowsa-da, Amerikanyň Birleşen Ştatlary Aziýanyň bu böleginde üç sany esasy maksat edinýär. Terrorçylyga garşy alyp barýan işleri belli bir derejede üstünlik gazandy. Şeýle-de bolsa, beýleki iki maksada ýetmek, ýagny energiýa çeşmelerine girmek we awtoritar reimesimleriň has açyk syýasy ulgamlara kem-kemden ewolýusiýasy üçin ösüş ýeterlik däl. Kommunistik dünýäniň köpüsiniň syýasy we ykdysady azatlyklara eýe bolanyna 15 ýyl töweregi wagt geçenem bolsa, Merkezi Aziýa henizem uzak geçmişiň gadymy stereotipleriniň batgasynda.
Gyrgyzystanyň prezidenti Askar Akaýewiň şu ýazda agdarylmagy (we ýurtda dowam edýän häkimiýet ugrundaky göreş) ýurduň içinde dörän demokratiýalaşma ýa-da ABŞ tarapyndan ylhamlanan rejim çalşygynyň mysaly bolup bilmedi.
Bu wakalar, Gruziýadaky Gül rewolýusiýasy ýa-da Ukrainadaky mämişi rewolýusiýasy ýaly reňkli öwrülişik temasynda üýtgeşiklik däldi. Gyrgyzystanda we Merkezi Aziýada bolşy ýaly wakalar tire-taýpa howplary, sebit gatnaşyklary we arhaik dolandyryjy elitalaryň arasyndaky içerki dawa sebäpli ösýär. Hut şu üýtgeşik fonda raýat jemgyýeti guramalary demokratiýany ösdürmek üçin hereket edýärler.
Şeýle-de bolsa, Askar Akaýewiň rejimi Merkezi Aziýada işjeň syýasy oppozisiýa we Günbataryň jemgyýetçilik guramalaryna uly goldaw beren ýeke-täk döwletdi. Sebit ýurtlarynyň bäş prezidentiniň arasynda Akaýew ozalky kommunist däl adamdy. Ol şu prezidentleriň arasynda ilkinji bolup, şu ýylyň ahyrynda soňky prezidentlik möhletiniň ahyrynda wezipesinden gitmek niýetini yglan etdi. Şeýle-de bolsa, oppozisiýa güýçleri onuň täze parlamenti konstitusiýany üýtgetmek we başga bir möhlete dalaş etmek hukugyny gazanmak üçin ulanýandygyna şübhelenýärler. Amerikanyň Birleşen Ştatlary ony kowmak üçin geçirilen köpçülikleýin oppozisiýa garşylyklaryny goldamak bilen, Merkezi Aziýanyň beýleki dört liderine öz ygtyýarlyklarynyň ömrüniň ahyrynda gutarmalydygyny aýtdy.
Paýtagt Bişkekiň golaýyndaky Manas howa menzilinde ýerleşýän ABŞ howa bazasy Owganystandaky operasiýalary üpjün edýär. Akaýew 11-nji sentýabrdan gysga wagt soň ABŞ-nyň ýolbaşçylygyndaky köpmilletli güýçleriň peýdasyna Manasy ulanmagy aç-açan teklip etdi we mirasdüşerleri bu hyzmatdaşlygy dowam etdirmekçi.
Gipotetiki taýdan bu baza geljekde Hytaýa garşy öňüni alyş strategiýasynyň bir bölegi hökmünde ulanylyp bilner we bu ýerde dowam etdirilýän gurluşyk işleri bu bazanyň uzak wagtlap ulanyljakdygyny görkezýär. Resmi taýdan Amerikanyň Birleşen Ştatlary bu ýerde barlygynyň hemişelik däldigini öňe sürýär we Russiýa bazadaky amerikanlaryň Owganystandaky operasiýalaryň soňlanmagy bilen gutarmalydygyny öňe sürýär. Şeýle-de bolsa, Moskwa, ähtimal Hytaýa seredip, Amerikanyň Gyrgyzystanda bolmagynyň gutarjak senesini öňe sürmeýär.
Özbegistanda ABŞ Owganystandaky koalisiýa güýçlerine esasy goldaw baglanyşygy bolan Hanabad howa güýçlerini saklaýar. Prezident Yslam Karimow, bu bazanyň deregine Waşingtonyň ýurtdaky reformalaryň gerimini we depginini özbaşdak kesgitlemäge mümkinçilik berjekdigini hasaplady. Karimow kararyny ýurtda durnuksyzlyk howpy bilen esaslandyryp, syýasy we ykdysady reformalary yza süýşürmegi saýlady. Ýurtda plýuralizmiň ilkinji pyntyklaryna diňe birnäçe aý ozal ýüze çykmaga rugsat berildi.
Özbegistan Merkezi Aziýada syýasylaşdyrylan yslamyň alyp barýan işleriniň görnüşleri boýunça iň ýokary derejäni görkezýär. Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň repressiýalaryň häkimiýetlere garşy çykyşyny güýçlendirip we syýasylaşdyryp biljekdigi baradaky tekliplerine garamazdan, ýurtda ähli garaşsyz dini işjeňlik basylýar. Yslam söweşiji hereketi Hizbut Tahrir, sebitiň iň işjeň garşydaş güýji, ýa häkimiýetler tarapyndan berk gözegçilik astynda saklanýar ýa-da gizlinlikde işleýär. Bu hereket Gyrgyzystanda we Täjigistanda ýaşaýan özbek diasporasynyň gurşawyna çuňňur aralaşdy.
Täjigistanyň prezidenti Emomali Rahmonowyň dolandyryşy ýakyn ýyllarda ýurduň syýasy ulgamyna ornaşan ýaly. Täjigistan, Merkezi Aziýanyň iň garyp ýurdy bolmak bilen, dünýäde esasy geroin bilen üpjün ediji Owganystandan neşe gaçakçylygy üçin iň möhüm tranzit geçelgesidir. Şu ýyl 1400 kilometre çenli uzalyp gidýän Täjigistan-Owganystan serhedindäki rus serhetçileri täjikler bilen çalşyrylar. Täjigistan neşe serişdelerine garşy göreşmek üçin halkara koalisiýa döretmäge çagyrýar, bu neşe gönüden-göni Owganystanda neşe gaçakçylygy meselesini çözmeli we Täjigistan serhetçilerini öz wezipelerini ýerine ýetirmek üçin degişli enjamlar bilen üpjün etmeli. ABŞ harby güýçleri bu meselede möhüm kömek berýän wagtynda, Russiýanyň ykdysady täsiri bu ýerde agdyklyk edýär.
Gazagystanda we Türkmenistanda ägirt uly nebit we gaz gorlary Günbataryň energiýa howpsuzlygy üçin uzak möhletde möhüm ähmiýete eýe, şonuň üçin Russiýanyň bu nebit-gazy gündogar böleginden daşamak üçin monopoliýa hukugynyň bardygyny alada goýýar. Sarp ediji ýurtlara Kaspi howuzy, Amerikanyň Birleşen Ştatlary, "turba geçiriji ulgamynyň diwersifikasiýasy" adalgasynda monopoliýa garşy syýasaty alyp barýar.
Şeýle syýasat Amerikanyň Ýewropadaky ýaranlaryna uly artykmaçlyklar berýär. Şeýle-de bolsa, bu syýasat ylalaşyksyzlykdan ejir çekýär we Ýewropa Bileleşigi Russiýanyň sebitden energiýa çeşmeleriniň üpjünçiligine gözegçilik etmegini dowam etdirjekdigi sebäpli özüni terk eden ýaly. Moskwa Türkmenistanyň we Gazagystanyň transmilli turbageçirijileriň günbatara çekilmegini yza süýşürmegi talap etdi.
Bu şertlerde-de Gazagystan goňşularyndan has çalt depginde ösýär. Amerikanyň ýolbaşçylygyndaky nebit pudagy we üstünlikli ykdysady özgertmeler syýasaty sebäpli ýurt gülläp ösýär. Goňşy Türkmenistan sosialistik görnüşli döwlet ykdysadyýetiniň we geň Saparmyrat Nyýazow şahsyýet kultyna eýe bolan syýasy ulgamyň çuňlugyna çümüp barýarka, Gazagystan 2006-njy ýylda geçiriljek prezident saýlawlaryna we 2008-nji ýyldaky parlament saýlawlaryna alyp barýan açyk syýasy sistema tarap barýar.
Bu meseledäki üstünlikleriň bir bölegi Gyrgyzystana degişlidir. Prezident Nursultan Nazarbaýew Gyrgyzystandaky bidüzgünçilikleriň, syýasy özgertmeleriň netijeli döwlet edaralarynyň döredilmeginden öňe geçip başlasa we yzygiderli ykdysady ösüşe esaslanýan raýat jemgyýetiniň ösüşi bilen deňeşdirilmese näme bolup biljekdigini görkezýändigini aýtdy.
Wladimir Sokor (Jeýmstaun gaznasynyň uly bilermen işgäri, Ýewraziýa gündelik gözegçisi neşirçisi), The Wall Street Journal Europe.
InoSMI.Ru
