Makalanyň “Türkmenskaýa Iskrada” çap edilmeginden soň, töweregimde dawa başlandy. Kärdeşlerim jaň edip başladylar, käbirleri “bir minutlyk gelip gitdiler”, ýöne her kimde birmeňzeş sorag bardy: “Pul reformasy haçan bolar, Türkmenistanda haýsy walýuta giriziler?” Bu, telekeçiler we ýönekeý tanyşlar üçinem gyzyklydy. Olara neşiriň diňe awtoryň pikiridigini düşündirdim. Aýratynam bizar edenler üçin “ýakyn wagtda” diýip gaçyp gurtulýadym, munuň hakykatdanam ýakyn wagtda boljakdygyna şübhe bilen etmedim.
1992-nji ýylyň awgust aýynyň başynda bankyň başlygy Nazar Saparow bilen söhbetdeş boldum. Ol maňa deputat wezipesini teklip etdi we banka türkmenleriň milli walýutasy manat dolanyşyga girizilmegi tabşyrylandygyny aýtdy. Maňa pul reformasyny geçirmek tabşyryldy. Görnüşine görä, bellenen pursatyndan başlap ol maňa gözi düşdi we makalany “Türkmenskaýa Iskrada” okandan soň, muny maňa goýmak kararyna geldi. Men razy boldum we beýleki ýurtlarda pul reformalary barada material ýygnamaga başladym.
Awgust aýynyň başynda, Saparow meni özi bilen prezident edarasyna äkitdi, bu bolsa meni gaty geň galdyrdy. Ilki bilen premýer-ministriň orunbasary Waleriý Otçertsow, soň Saparmyrat Nyýazowyň özi bilen duşuşdyk. Prezidentiň kabinetine girip, biri-birimize salam berdik. Nyýazow bizi iş stoluna çagyrdy. Stolundaky familiýamyň uly harplar bilen ýazylan inçe bukjasyna gysgaça gözüm düşdi. Görnüşinden, aňtaw gulluklary meniň barada jikme-jik maglumatlary ýygnap, soň bolsa prezidente berdiler. Nyýazow, garaşsyz döwlet hökmünde Türkmenistan barada we islendik döwletiň öz walýutasy, özbaşdak pul dolanyşygy bolmalydygyny aýtdy. Gepleşigimize çenli öňki Sowet respublikasynyň ýedi respublikasynyň eýýäm öz milli walýutalarynyň bardygyny belläp geçýärin.
Nyýazow, Türkmenistanyň garaşsyz döwletdigini dünýä görkezmek üçin pul reformasynyň zerurdygyny kesgitledi we walýutasy ýurduň ykdysadyýetini güýçlendirmek üçin esasy gural hökmünde çykyş etmelidi, bu hökümete makroykdysady syýasata gözegçilik etmek we durmuşa geçirmek üçin has uly mümkinçilik berdi. Özbaşdak ykdysadyýetimizi “daşarky syýasy we ykdysady faktorlardan garaşsyz” düýpgöter täze esasda gurmagyň zerurdygyny aýtdy. Diňe netijelerden soň bu sözleriň manysyna düşündim. Nyýazow ilaty daşarky dünýäden üzňe boljak ýapyk ýurt döretmäge synanyşdy. Mundan başga-da, prezident her bir raýatyň öz döwletini söýmelidigini, abraýyny talap etmeli we goramalydygyny aýtdy. Meniň pikirimçe, onuň çykyşy partiýa başlygynyň çykyşy ýalydy, megerem, respublikanyň Kommunistik partiýasynyň birinji sekretarynyň henizem "balagyndan böküp çykmandyr".
Saparow bilen milli walýuta baradaky söhbetdeşligi başlykdan gol astyndakylara, belli bir möhlet bolmazdan, haçan geljegi belli bolmadyk täzelik hökmünde kabul etdim. Emma Nyýazowyň ýurduň täze pul birligini döretmek meselesine çynlakaý gatnaşmagyň zerurlygy baradaky sözleri başgaça kabul edildi. Şonda men öňümdäki meseläniň çynlakaýlygyna düşündim. Kellämde: "Näme üçin saýlama maňa düşdi?" diýen pikir aýlanyp başlady. Pikirlerim familiýam ýazylgy şol inçe bukja gaýdyp gelýärdi. Nyýazowyň ony doly öwrenendigine we ýokary bilim alanymdan soň, hünärimi bank pudagynyň düýbünden başlandygyma eýýäm düşünýärdi. Duşuşyk wagtynda men emissiýa we kassa bölüminiň başlygydym we nagt dolanyşyga jogapkärdim. Ýagny, pul dolanyşygy meselesi meniň göni hünär işimiň çäginde boldy.
Söhbetdeşligiň ahyrynda Nyýazow bilen Otçertsow maňa: "Başararsyňyzmy?" diýen sowal bilen maňa ýüzlendi. Düşündirdim: "Giriş möhletleri haýsylar?" Jogap birneme geň galdyrdy: "Bir ýyl." Bökjeklemäge wagt ýokdy. Soňra bu meseläni doly we çuňňur öwrenmek üçin Ýewropa banklarynyň birinde tejribe almagy gurnamagy haýyş etdim.
Gepleşigimizden soň, Nyýazow meniň Türkmenistanyň Döwlet Merkezi Bankynyň başlygynyň orunbasary wezipesine bellenmegim barada karara gol çekdi.
Şeýle hem milli walýutanyň guralyşy baradaky maglumatlaryň aýan edilmezligi barada duýduryş berildi. Işini HPG-nyň hünärmenleri bilen köp sanly geňeşmeler we daşary ýurt banklaryna tükeniksiz iş saparlary bilen başlady. Meniň edýän işlerimi diňe SCBT başlygy bilýärdi, hatda beýleki deputatlaram bilmeýärdi. Bir gezek bankdaky umumy ýygnakda deputatlaryň biri Saparowdan: A.Hadjiýew näme edýär we ýygy-ýygydan nirede uçýar? Saparow ýaňy ýylgyrdy we jogap bermedi. Bu gizlin re regimeimdi.
HPG hakynda
1992-nji ýylyň 31-nji awgustynda Prezidentiň "Türkmenistanyň Halkara Pul Gaznasyna agzalygy barada ..." karary kabul edildi (kararyň beýany üçin aşakda serediň). Karara laýyklykda, Türkmenistanyň Döwlet Merkezi Banky Halkara Pul Gaznasynyň depozitariýasy hökmünde bellendi, 1992-nji ýylyň sentýabr aýynda Türkmenistan agzasy bolupdy.
Bu halkara maliýe institutyna girmegiň tertibi nähili boldy? Karar çykarylandan soň, Wise-premýeriň Ykdysady meseleler boýunça orunbasary Waleriý Otçertsow meni çagyryp, Halkara Pul Gaznasyna goşulmak üçin Döwlet Bank we Tehnologiýa Merkeziniň ýerine ýetirmeli talaplary bilen bir topar prosessual resminama berdi.
HPG-a girmegiň tertibine görä, Türkmenistan emeli ätiýaçda agzalyk tölegini we bu gurama SDR (Ýörüte göterimli halkara ätiýaçlyk aktiwleri) tarapyndan berlen töleg serişdelerini tölemeli boldy. SDR walýuta däl we maliýe bazarlarynda erkin satylmaýar. Ýagny, Döwlet Merkezi Banky HPG-dan SDR (Ýörüte göterimli halkara ätiýaçlyk aktiwleri) satyn almalydy. Emma Döwlet Merkezi Bankynda dollar ýa-da başga walýuta ýokdy. Otçertsowdan soradym: bu meseläni nädip çözüp bileris? Görnüşi ýaly, Türkmenistan üçin goşant Şweýsariýa tarapyndan tölener. Munuň öwezine Türkmenistan HPG-nyň Dolandyryş geňeşinde wekilçilik etjek seslerini Şweýsariýa iberýär.
Başgaça aýdylanda, Türkmenistan seslerini Şweýsariýa “satdy”. Otçertsowdan gaýdyp gelip, hökümetiň karary bilen razy bolan ýolbaşçyma habar berdim. Bu ýyllaryň dowamynda öz-özüme sorag berdim: näme üçin ýokary derejeli türkmen ýolbaşçylary ses bermek hukugyny Şweýsariýa bermek kararyna geldi?
Türkmenistanyň HPG-a goşulmagynyň üstünde işlemek bilen, bu ylalaşygyň 1991-nji ýylda ministrler kabinetiniň başlygynyň orunbasary Ata Çaryýew tarapyndan ýolbaşçylyk edilýän türkmen hökümetiniň we parlament agzalarynyň wekiliýeti bilen Şweýsariýa eden sapary wagtynda gazanylandygyny öwrendim. Adat bolşy ýaly, delegasiýa Türkmenistanyň bank ulgamynyň wekilleri goşulmady. Umuman aýdanymda, bankdan çykýançam, ministrlikleriň we müdirlikleriň ýolbaşçylarynyň pikirine görä, döwletiň ykdysady meseleleriniň esasy günäkäriniň ýurduň esasy bankydygy barada pikir bar. Iň az pursatda ministrlikleriň we bölümleriň ýolbaşçylary özleriniň tabynlygyndaky edaralarynyň işindäki ýalňyşlyklary we şowsuzlyklary üçin jogapkärçiligi TDMB-e geçirmäge synanyşdylar. Aýlyk tölemeýärler, walýuta bermeýärler, karz bermeýärler we başga-da köp zat diýýärler. Bu ýalňyş höküm türkmen jemgyýetine ýaýrady. Ine, Türkmenistanyň Döwlet Merkezi Banky barrikadalaryň bir tarapynda, beýleki ministrlikler we bölümler beýleki tarapynda özüni tapdy. Bu ýagdaý şu güne çenli dowam edýär.
Türkmenistan, Şweýsariýa, Polşa, Serbiýa, Azerbaýjan, Gazagystan we Gyrgyzystan bilen bilelikde 1992-nji ýylda HPG-a goşuldy we bir topar döredildi. Bu topara Şweýsariýa ýolbaşçylyk etdi, netijede bu topara resmi däl ýagdaýda "Helwetistan" diýilýärdi. Helwetiýa Şweýsariýanyň şahsy nyşanydyr. Birnäçe ýyldan soň Gazagystan “Helwetistan”-da Özbegistanyň hem ornuny tutdy.
Şeýle hem, 1992-nji ýylda Bazeldäki Halkara hasaplaşyk bankyna we Sýurihdäki “Credit Suisse” bankyna iş sapary bilen bolup, Şweýsariýanyň Türkmen hökümetiniň, käbir ministrlikleriň we şahsy hasaplaryň daşary ýurt walýuta hasaplarynyň eýelerinden biridigine düşündim. Ýurt býudjetindäki salgyt girdejilerinden gizlenen ýokary derejeli işgärler. Başga sözler bilen aýdylanda, Şweýsariýa banklary geleşikleriň gizlinligini üpjün edip, türkmen hökümetiniň we käbir agzalarynyň ähli walýuta amallaryny "gorap" başlady. Birnäçe ýyldan soň, Şweýsariýanyň bank ulgamynyň hökümetiň korrupsiýa meýilnamalary bilen baglanyşykly türkmen pullaryny ýuwmak üçin kir ýuwýanlaryň birine öwrülendigi aýan edildi. Özbek “şazadasy” Gulnara Karimowa hem “maýa goýumlaryny” bu ýerde saklady, soňra bolsa şu ýerde Türkmenistan bilen ýakyn arabaglanyşygy bolan Igor Makarowyň meşhur “Areti” (öňki “Itera”) merkeziniň biri hem ýerleşdi.
Merkezi Aziýanyň diktatorlary, garyndaşlary we ýoldaşlary görnüşinde şübheli müşderiler bilen oýnamak, bank syrynyň ady bilen “hapa pullary” gizlemek we ýuwmak, umuman alanyňda, tölegleriň aç-açanlygy “Credit Suisse” üçin gaty gymmat düşdi. 2022-nji ýylyň Baýdak aýynda Korrupsiýany we Guramaçylykly jenaýaty öwrenmek merkeziniň halkara žurnalistler topary we birnäçe habar beriş serişdeleri, esasy resminamalaryň syzmagyna esaslanyp, bankyň dürli bikanun işlerde aýyplanýan dürli ştatlaryň raýatlary we syýasatçylary tarapyndan bankyň köp mukdarda pul saklamagy barada “ Credit Suisse syrlary” atly derňew çap edildi. Bank haýsydyr bir nädogry hereketi ret etdi, ýöne Ýewropa Parlamentiniň iň uly agzasy bolan Ýewropa Halk Partiýasy, ýüze çykarylan faktlary göz öňünde tutup, pul ýuwmak howpy ýokary bolan ýurtlaryň sanawyna Şweýsariýany girizmäge çagyrdy. 2023-nji ýylyň başynda “Credit Suisse” bankrot bolmak howpy astyndady we mart aýynda ony başga bir iri Şweýsariýa banky UBS Group AG özleşdirdi.
Ýöne geliň 1992-nji ýyldaky wakalara gaýdyp geleliň. Prosessual meseleleri çözmek üçin birnäçe hepde gerek boldy. Gijä çenli galmaly bolduk, sebäbi ýurtlaryň arasyndaky 10 sagatlyk tapawut özüni duýdurdy. Iňlis dilinde faks arkaly intensiw hat alyşdyk. Ahyrynda, 1992-nji ýylyň 22-nji sentýabrynda Türkmenistanyň Döwlet Merkezi banky ýurduň Halkara Walýuta Gaznasynyň agzasy hökmünde kabul edilendigi barada telegramma aldy.
Türkmenistan HPG-nyň agzasy bolanyndan gysga wagtyň içinde bu guramanyň ilkinji wekilleri Aşgabat şäherine geldi. Noýabr aýydy. Pul reformasy meseleleri olaryň maksatnamasynda aýratyn orun tutdy. Guramanyň wekilleri bilen köp sagatlap maslahatlaşdyk. 1993-nji ýylyň ýazynda meýilleşdirilýän indiki maksadyň hökman pul reformasy boýunça hünärmeni öz içine aljakdygyna ylalaşdyk. Manatyň girizilmegine taýýarlyk görmegiň ähli döwründe HPG-nyň wekilhanalary beýleki ýurtlaryň tejribesine esaslanýan giňişleýin geňeşmelerde bize kömek etdi.
Manat girizilmänkä ...
Bu ýerde SSSR-iň dargamagyndan we sowet döwründen soňky ýurtlarda pul ulgamynyň işlemeginden soň häzirki ykdysady ýagdaýy gysga wagtda yzyna gaýtarmaly we ýatlamaly.
Öňki Sowet respublikalary garaşsyzlygyny yglan eden badyna, täze döredilen döwletleriň arasynda özara töleglerde haýsy walýutany ulanmalydygy barada sorag ýüze çykdy. “Häkimiýetler ýörüşü” diňe bir syýasy däl, eýsem ykdysady garaşsyzlygy hem aňladýardy. Käbir ýurtlar, esasanam Baltika ýurtlary üçin doly arakesme iň kabul ederlikli hasaplandy. Beýlekiler üçin ykdysady gatnaşyklaryň dessine kesilmegi bu ýurtlaryň ykdysadyýetiniň köp pudaklarynda eýýäm önümçiligiň kesilmegine sebäp boljak kyn ýagdaýy hasam agyrlaşdyrar, köpçülikleýin işsizlik durmuş derejesini peselderdi we ilatyň egnine agyr ýük düşerdi.
Türkmenistanyň SSSR-iň bir bölegi bolan döwründe Bileleşigiň hökümeti respublikanyň garşysyna ýörite ykdysady syýasat alyp bardy. Gaty merkezleşdirilen dolandyryş we býurokratiýa ulgamy respublikanyň ykdysadyýetini we medeniýetini ösdürmäge mümkinçilik bermedi; respublikan merkez tarapyndan diňe oba hojalygy we çig mal goşundysy hökmünde hasaplandy. 1989-njy ýyldaky statistiki maglumatlara görä, Türkmenistan subsidirlenen respublikadyr; respublikada öndürilen her rubl önüm üçin Bileleşigiň býudjetinden 2 rubl subsidiýa bardy. Näme aýdyp bileris? Hakykatdanam, agyr we ýeňil senagat, ulag, aragatnaşyk, energiýa, nebit we gaz pudagy üçin enjamlaryň, enjam gurallarynyň, dürli tehniki enjamlaryň 100 göterimi, ýeňil senagat önümleriniň 70 göterimi, azyk önümleriniň 80 göteriminden gowragy (et, un ýaly) , şeker, dürli konserwirlenen iýmitler we ş.m.) beýleki respublikalardan getirilýärdi. Şol bir wagtyň özünde, Moskwa nebit-gaz toplumynyň önümleriniň 80 göteriminiň bardygyny göz öňünde tutmak islemedi, pagta we himiýa senagatynyň önümleriniň 97 göterimi beýleki respublikalara gaýtadan işlemek üçin, şeýle hem daşary ýurtlara eksport gaty walýuta etmek üçin edildi. Türkmen çig mallaryndan eksport edilen önümleriň soňky goşmaça gymmaty bu respublikalarda galdy.
Ýokarda belläp geçişim ýaly, SSSR dargansoň, täze garaşsyz döwletleriň merkezi banklary milli walýutalaryny girizmezden ozal rubly diňe bir öz ýurtlarynyň çäginde däl, eýsem döwletara tölegleri üçinem esasy töleg serişdesi hökmünde ulanyp başladylar, şeýlelik bilen rubl zonasyny emele getirýär. Bu prosesler hiç hili meýilnamasyz öz-özünden diýen ýaly bolup geçdi. Ilki bilen rus ýolbaşçylary muny diňe ykdysady sebäpler bilen (rus rubly Russiýa Federasiýasynyň Merkezi Bankynyň eýeçiliginde we çykarylandygy sebäpli) däl-de, eýsem syýasy sebäpler bilenem garşy aldy. Şeýle-de bolsa, meseleler çalt ýüze çykdy. Täze ştatlaryň Merkezi banklary, Russiýa Federasiýasynyň Merkezi Banky bilen hereketlerini utgaşdyrmazdan, kärhanalaryň arasynda özara hasaplaşyklar üçin ykdysadyýetine uly rubl karzlaryny döküp, rubl nagt däl meseläni amala aşyryp başlady. Öňki Sowet respublikalarynyň bazarlaryna bir respublikadan beýlekisine we esasanam Russiýa geçip, giperinflýasiýa sebäp bolýan ullakan, gözegçiliksiz, kepillendirilmedik pul üpjünçiligi. Respublikalaryň merkezi banklary, dinamikasyna gözegçilik etmeli bolýan rubl inflýasiýasyna biperwaý garadylar. Käwagt banklar nagt däl tölegleri gaýtadan işlemegi gijikdirýärdiler ýa-da ret edýärdiler, geçirimler ýapylýardy we rubl hasaplaşyk we töleg serişdesi hökmünde öz işini doly ýerine ýetirmedi. Kärhanalar harytlaryny satyp ýa-da hyzmatlary diňe rublda ýa-da barter arkaly ýerine ýetirip başladylar. Haryt-pul gatnaşyklarynyň zynjyry bozuldy.
Russiýanyň Merkezi Banky nagt we nagt däl pul üpjünçiligine bolan gözegçiligini ýitirdi. Şol bir wagtyň özünde, Döwlet Merkezi Banky rubl çap etmänsoň, ýurtda katastrofiki nagt ýetmezçiligi başdan geçirildi, haryt ýetmezçiligi islegiň ýokarlanmagyna we harytlaryň we hyzmatlaryň bahalarynyň çalt ýokarlanmagyna sebäp boldy. Döwlet Merkezi Bankynda inflýasiýa gözegçilik mehanizmleri ýokdy. Öňki Sowet respublikalarynda bolşy ýaly, Türkmenistanda inflýasiýa giperinflýasiýa öwrüldi. Ýagdaýa nähilidir bir täsir etmek we töleg ulgamyny tertipleşdirmek üçin 1992-nji ýylyň 29-njy maýynda Türkmenistanyň Prezidentiniň "Türkmenistanda nagt dolanyşygy azaltmak üçin goşmaça çäreler barada" karary çykaryldy, bu ýerde nagt däl tölegler ulgamy harytlar we hyzmatlar girizildi (beýany üçin Goşunda serediň). Emma, ykdysatçy hökmünde beýle görkezmeleriň ykdysadyýetde bolup geçýän proseslere ep-esli derejede täsir edip bilmejekdigine düşündim.
Bu pul bulam-bujarlygy uzaga çekmedi. 1992-nji ýylyň 1-nji iýulynda Russiýa Federasiýasynyň Merkezi Banky habarçy hasaplary arkaly täze ştatlaryň merkezi banklary bilen döwletara hasaplaşyklar üçin ýörite prosedura girizdi. Täze merkezi banklar tarapyndan çykarylan nagt däl rubllaryň hemmesi hakykatda milli walýuta diýlip yglan edildi we 1993-nji ýylyň awgust aýyndan bazar nyrhy boýunça rus rublyna öwrüldi. Russiýa Federasiýasynyň Merkezi Banky öňki Sowet respublikalarynyň hersiniň rubllary üçin ýörite konwersiýa nyrhlaryny kesgitledi. Bank pudagynyň daşynda bu barada az adam bilýär.
Şol bir wagtyň özünde Russiýanyň Merkezi Banky GDA ýurtlarynyň arasynda hasaplaşyklar üçin täze garaşsyz döwletleriň Merkezi banklaryna tehniki karzlar berip başlady. Manat girizilmezden ozal Döwlet Merkezi Banky Russiýanyň Merkezi Bankyndan 542 milliard rubl üçin tehniki karz aldy, dörtden bir bölegi nagt görnüşinde alyndy. Türkmenistana bölünip berlen tehniki karz ýurduň jemi içerki önüminiň takmynan 70 göterimini rubla deňleşdirdi (Türkmenistanyň Merkezi Banky 1994-nji ýylda Russiýanyň Merkezi Bankyna bu karz bergisini üzdi). 1993-nji ýylyň 2-nji iýunynda Aşgabatda, Türkmenistan bilen Russiýa Federasiýasy Türkmenistanyň çäginde kanuny tender hökmünde Russiýa Federasiýasynyň walýutasy bolan rubly ulanmak bilen baglanyşykly özara borçnamalar we talaplar barada şertnama baglaşdy.
Tizara, 1993-nji ýylyň 26-njy iýulynda Russiýa Federasiýasynyň Merkezi Banky pul reformasyny amala aşyrdy we 1961-nji ýyldaky SSSR döwlet gazna bellikleriniň hemmesini, 1961–1992 modelleriniň SSSR Döwlet bankynyň banknotlaryny we Bank of Russia banknotlaryny aýyrdy. 5000 we 10 000 rubl bahasyndaky 1992-nji ýyldaky model. Emma “rubl zonasynda” ýerleşýän beýleki post-sowet ýurtlarynda bu banknotlar dolanyşykda ulanylmagyny dowam etdirýärdi, ýöne olaryň ornuny tutjak zat ýokdy. Şeýlelik bilen, 1993-nji ýylyň 25-nji awgustynda Prezident Nyýazow öz karary bilen 1992-nji ýyldaky model banknotlarynyň Russiýa Bankynyň banknotlarynyň 5000 we 10 000 rublyň dolanyşyk möhletini Türkmenistanda 1993-nji ýylyň 1-nji oktýabryna çenli uzaltdy.
"Rubl zonasynyň" agzybirligi hakykatda ýok edildi, diňe nominal görnüşde saklandy, sebäbi Sowet rubly we Russiýa Federasiýasynyň Merkezi Bankynyň rubllary, Russiýanyň dolanyşygyndan aýrylan post-sowet döwletleriniň käbirleri üçin töleg serişdesi bolup galdy. Bu ýagdaý uzak dowam edip bilmedi. Öňki respublikalar milli walýutalaryny yzly-yzyna girizip başladylar.
Dowamy bar.
Türkmen depderleri
