Salgylanma. Halkara adam hukuklary guramalarynyň we ÝHHG-nyň habar bermegine görä, Türkmenistan söz azatlygynyň düýbünden ýok ýurtlarynyň toparyna girýär. 1991-nji ýyldaky “Metbugat” kanuny ýurtda henizem hereket edýär. Ýurtdaky ähli habar beriş serişdeleriniň redaktorlary wezipesine prezidentiň özi belleýär. Halk Geňeşiniň ýörite karary bilen “Watana dönüklik etmek” ýaly hereket “öz döwletiňize töhmet, ... Türkmenistanyň ilkinji we hemişelik prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy tarapyndan alnyp barylýan içerki we daşary syýasata adamlaryň arasynda şübhe döretmek islegi bolup biler …”. Dönüklik hakykaty ykrar edilse dönük ömürlik türme tussaglygyna höküm ediler.
Türkmenistanyň Bilim ministrliginiň täze okuw ýylynda uniwersitet dalaşgärlerine hödürleýän täze hünärleriniň sanawyna “žurnalistika” girýär - mundan beýläk Milli Döwlet uniwersitetiniň Türkmen filologiýasy fakultetinde okadylýar. Bu waka, aç-açan aýtsak, ünsden düşürip bolmajak wakalaryň biri, sebäbi soňky iki onýyllykda Türkmenistanda žurnalistikany diňe şeýle bir zat hasaplap bolar we oňa nähili seretseňizem.
Şwesiýanyň Kalmar şäherindäki Merkezi Aziýadan we Kawkazdan gelen žurnalistler üçin her ýyl geçirilýän hünär seminarlaryna gatnaşyjylar Merkezi Aziýa döwletleriniň, Ermenistanyň, Gruziýanyň we Azerbaýjanyň köpçülikleýin habar beriş serişdelerinde, yzygiderli synp mugallymynyň ýerine ýetirýän türkmen gazetlerini soňa goýýandyklaryny beýan etdiler, aýdyşy ýaly, ol hem "dadymlyk". Žurnalistleriň seminara gatnaşan ýurtlarynyň öňdebaryjy neşirleriniň dizaýny, syýasy we beýan ugry barada teswir berip, käbirlerine görelde bolup, beýlekileri aç-açan tankytlaýan şwesiýaly mugallym türkmen neşirlerini aýratyn gözden geçirdi. Hünärmeniň aýtmagyna görä, ony gazet diýip atlandyryp bolmaz. We “sözbaşydan” başlap, çykyş maglumatlary bilen gutarýan dört zolagyň hemmesini “geçdi”. Öňki prezidentiň sanasak 6 portreti bardy, esaslandyrylyşy sözüň doly manysynda ähli türkmen gazetlerinde we žurnallarynda bardy! Žanr dürlüligi ýa-da dürli mowzuklar hakda gürleşmegiň zerurlygy ýokdy - bularyň hemmesi Ruhnamanyň täzeden ýazylan sözleri, Beýik Türkmenbaşa salam we minnetdarlyk hatlary, pagta we bugdaý meýdanlaryndan, gurluşyk meýdançalaryndan we beýleki uly we kiçi habarly obýektler. Žurnalistika, döredijilik ýa-da türkmen habarçylarynyň üstünlikleri hakda gürleşmegiň zerurlygy ýokdy, tankyt ediljek zat ýokdy ...
Saparmyrat Nyýazow ölenden soň we täze prezident häkimiýet başyna geleniden soň, türkmen metbugatynda az üýtgeşiklik boldy. Esasy zat - garaşsyzlyk bolmasa, haýsy üýtgeşmeler hakda gürleşip bileris; Türkmen habar beriş serişdeleri öň hem döwlet baştutany tarapyndan gözegçilik astynda saklanýardy we häzir hem gözegçilik astynda saklanýar, henizem olar tarapyndan döredilýär we şonuň üçinem olaryň syýasaty ýöredilýär, senzura bardy we dowam edýär.
Žurnalistika bölüminde talyplara näme öwrediler? Okuw maksatnamalaryny kim düzer we haýsy esasda? Programmalar Günbatar metbugatynyň tejribesini göz öňünde tutýan bolsa, onda nädip talyplarda erkin pikirlenmek, ýagdaýa tankydy baha bermek, seljermek ukyby, öz-özüni senzura etmek hakda pikir etmän nädip ösüp bilmeris?! Galyberse-de, ýokarda agzalanlaryň hiç biri-de uzak wagtlap türkmen metbugatynda görülmedi.
Uniwersitetlere giriş synaglarynyň öňüsyrasynda käbir gazetleriň sahypalarynda, hususan-da rus dilindäki “Bitarap Türkmenistan” gazetiniň sahypasynda täze bölüm meselesi ara alnyp maslahatlaşyldy. Ýazyjylaryň biri okuwçylara NÄDIP ýazmalydygyny däl-de, NÄME ýazmalydygyny öwretmegiň möhümdigini öňe sürdi. Žurnalistika bölüminde täze işe alynýanlara muny nädip öwretjekdikleri gyzykly, sebäbi häzirki nesil žurnalistleriň mowzuk saýlamaga erkinligi ýok we olar üçin sorag: näme ýazmaly, näme hakda, olar hakynda hatda baş redaktoryň otagynda-da däl, has ýokary derejelerde karar berilýär. Hut şol ýerde, prezident edarasynda adaty habarçylar tarapyndan ýazylan “halkdan” köpçülikleýin jogaplary guramak barada kararlar kabul edilýär. Näme ýazmalydygy, näme ýazmaly däldigi barada karar berilýär. Korrupsiýa, neşekeşlik, jelepçilik hakda ýazyp bilmersiňiz, suw akýan turbalar we çörek nobatlary hakda ýazyp bilmersiňiz. Emma bu mümkin - ýok, hatda zerur! – indiki prezidentiň indiki “eserine” höwes bilen synlary ýazyp bilersiňiz. Düýn Türkmenistanyň žurnalistleri Ruhnama bilen birlikde Nyýazowyň ideologiýasyny alyo baryjylardy, häzirki wagtda Gurbanguly Berdimuhammedowyň ideologiýasyny durmuşa geçirýärler. Buňa bolsa talyp oturgyçlaryndan öwrederler.
Türkmenistandaky metbugat köpden bäri häkimiýetiň başy bolmakdan galdy, žurnalistlere hormat goýulmaýar, hasaba alynmaýar, ýerli dolandyryş edaralaryna, ministrliklere we bölümlere gyzyklanma bildirýän maglumatlary almak üçin ýüz tutmaga hukugy ýok, hukuk goraýjy edaralary, harby bölümleri we ýörite hyzmatlary edaralaryny agzamaly däl. Mysal üçin, maglumat almak üçin daşary ýurt ilçihanasyna ýüz tutup bilmeýärler we diplomat bilen ýönekeý söhbetdeşlik işden çykarylmagyna ýa-da jenaýat jogapkärçiligine çekilip bilner. Hatda diplomatik wekiller bilen aragatnaşyk saklamazlyk, daşary ýurt wizasy ýa-da daşary ýurda syýahat etmejekdikleri barada žurnalistlerden dil haty aldylar ...
Ministrler kabinetiniň ýakynda geçirilen mejlisleriniň birinde Berdimuhammedow Milli howpsuzlyk ministrliginiň işgärlerine ýurduň uniwersitetlerine giriş synaglarynyň gidişine berk gözegçilik etmegi we bolup biläýjek düzgün bozulmalary basyp ýatyrmagy tabşyrdy. Hatda köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň uniwersitetlere kabul edilişini gazet sahypalarynda we telewideniýede aç-açan we sözlü beýan etmegine rugsat bermek barada hiç hili gürleşilmedi! Näçe gödek ýaly bolsa-da, geçilere bagy goramak tabşyrylan ýaly boldy.
Bu sorag ýüze çykýar: geljekki žurnalistlere kim öwreder? Hakykatdanam, häzirki wagtda gazetlerde, radioda we telewideniýede işleýän, “Başizm” sanjymy bilen sanjym edilen adamlarmy? Mümkin, hawa, başgalar ýok we beýle adamlaryň daşary ýurtlardan, Russiýadan çagyrylmagy gaty ähtimal, sebäbi olar Türkmenistana keseki erkinlik wirusyny getirip biler. Onda, Ruhnamany gyrada goýýan, Ikinji Türkmenbaşy tarapyndan ýazylan we ýazylýan kitaplar bilen, özümiziň erkinlik bolmaýan deňsiz-taýsyz gazanymyzda gaýnarys.
Şol bir wagtyň özünde, daşary ýurtda ýörite bilim alan we türkmen žurnalistikasyny üýtgedip, 21-nji asyryň täze zatlaryny ýerli metbugata hödürläp biljek ýaş žurnalistler hem bar. Emma ýaşlar çagyrylmaýar, daş-töweregindäki hakykata öz garaýyşlary we dünýägaraýyşlary bilen gaty pikirli. Şeýle adamlar bu ýerde zerur däl, üstesine-de howply. Häkimiýetler talap edilýän zatlaryň hemmesi bilen ylalaşýan gulak asýan, dolandyrylýan žurnalistlere mätäç we olara 1-nji ýyldan başlap şeýle bolmagy öwrediler.
Emma olary bu ajaýyp owadan we buýsançly at "žurnalist" - diýip atlandyrmak islämok ...
Sahra Amanowa (Aşgabat)
