28-29-njy awgustda Gazagystanyň Alma Ata şäherinde Adam Hukuklary we Hukuk Dolandyryş Býurosynyň (AHHDB) 30 ýyllygyna bagyşlanan konferensiýa geçirildi. Konferensiýada Türkmenistanyň hukuk goraýjy aktiwistleri hem çykyş etdiler. Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasynyň başlygy Täjigül Begmedowa milli azlyklaryň, şol sanda migrantlaryň meselelerine bagyşlanan ýygnaga gatnaşdy.
Täjigül Begmedowa: Bu ýerde bu meseläniň aýratynlyklaryndan bihabar gatnaşyjylar bar, sebäbi men daşary ýurtlarda, esasanam Türkiýede ýaşaýan türkmen migrantlary hakynda gürrüň bermek isleýärin. Türkmenleriň daşary ýurtlardaky konsullygy, beýleki ýurtlaryň köp konsullyklaryndan tapawutlylykda, raýatlary üçin pasportlaryny täzelemedi, pasportlaryň we beýleki resminamalaryň dowam edýän güýjüni uzaltmady.
Şol sebäpli, gynansak-da, ýüzlerçe müň türkmen migranty Türkiýä bikanun ýygnandy, olar gaty ýiti, agyr meselä duçar boldular we olar çykgynsyz ýagdaýda galdylar. Bu ýagdaý esasanam pandemiýa döwründe, Türkmenistan serhetleri doly ýapanda hasam güýçlenipdi, emma Türkmenistan COVID-19 ýaly meseläni öz ýurdunda ykrar etmedi we hiç kimi Türkmenistana goýbermedi. Şol sebäpli raýatlarymyz, iň bolmanda pasportlaryny täzelemek üçin watanyna baryp bilmediler.
Mundan başga-da, täze pasport almak üçin watanyna giden (serhetler açylandan soňra) türkmen raýatlary hereket azatlygyny çäklendirmek meselesine duçar bolýarlar. Olara käbir beýleki ýurtlara, meselem Türkiýä gaýdyp barmak gadagan. Bu, olaryň sosial ýagdaýyna agyr täsir edýär, sebäbi Türkmenistanda işsizligiň gaty ýokarydygy belli, ýöne häkimiýetler bu barada dymýarlar. Şol sebäpli türkmen raýatlary iş gözlemek üçin daşary ýurda gidýärler. Iň pes iş bilen meşgullanmaga razy bolýarlar, sebäbi daşary ýurtda iň az pul gazansalar-da, maşgalasyna, ene-atalaryna, hatda doganlaryna, uýalaryna we ş.m. goldaw bermäge kömek edýär.
Işsizlik soňky 2-3 ýylda Türkiýede nägilelik hereketiniň ýüze çykmagyna sebäp boldy, ýaşlar hereket azatlygy meselesi barada aç-açan gürläp başladylar we bu sebäpli türkmen häkimiýetleri tarapyndan yzarlanmalara sezewar edildiler. Türkmenistanda migrantlara bolşy ýaly, garyndaşlarynahem gözegçilik, açyga çykarmak, haýbat atmak bar. Diňe bir talap bar: rejimi tankytlamagy bes etmek. Bu meseläni galamyň ujy bilen çizilan ýaly edip çözüp bolýar. Pasportyň täzelenmeginiň, täze resminama çap edişi ýaly uzaga çekmeýändigini bilýärsiňiz. Emma, gynansak-da, türkmen häkimiýetleri: ilki bilen bu mesele barada dymýarlar; ikinjiden, ýüzlenmeleri äsgermezlik edýärler; üçünjiden, özüne ýüz tutýanlary yzarlaýarlar.
Takmynan bir ýyl ozal, 16-njy awgustda, ýaşlar şol ýyl saýlanan täze prezidente Türkmenleriň bu kynçylyklaryny bilmeýändigini çaklap ýüzlenme haty bilen Stambuldaky konsullyga gitdiler. Meselelerine üns bermegini haýyş edip, bir sahypa ýüzlenme bilen. Konsullyk işgärleri tarapyndan ýowuz garşylanma bilen ýüzbe-ýüz boldular we türk adam hukuklaryny goraýjy aktiwistleri, aklawçylary we türkmen aktiwistlerini ýenjildiler.
Meseleleriň gatlanmagy ýaşlary özlerini zyňyndy duýmaga mejbur etdi. Garaşylyşy ýaly, olaryň ýüzlenmesine hiç kim täsir bildirmedi. Ukrainadaky bolan belli wakalar, türkmen migrantlary meselesiniň bir burça geçmegine sebäp boldy we adamlar öz ýagdaýlarynyň umytsyzlygyny duýýarlar. Bu hakda gürlemäge batyrlyk görkezenler agyr ýadawlyk duýýarlar: "Näçe dile getirsekde - hiç kim bizi eşitmeýär ?!"
Ynsan hukuklaryny goraýjylar ýüz tutmalar, hatlar ýazdylar, ýöne jogap ýok. Gynansagam, türk hökümeti türkmen migrantlaryna türkmen konsullygynyň haýyşy boýunça ýygnak ýa-da miting geçirmäge rugsat bermeýär. Olar migrantlary ekstremizmde ýa-da başga bir gorkunç zatda esassyz aýyplamalar bilen polisiýa şikaýat edýärler, şonuň üçin polisiýa gelip bu adamlary tussag edýär.
Belki, bu ýygnak bu meseläni çözmäge itergi bolar, şonuň üçin teklip edýäris:
Ilki bilen daşary ýurtlardaky türkmen konsullyklary öz raýatlaryna pasport berip başlamaly. Ikinjiden, gynansagam, Türkiýede we beýleki ýurtlarda bolşy ýaly, öýlerine alyp gidip bolmaýan jaýlanan türkmen raýatlary az däl. Bu merhumlaryň garyndaşlarynyň ýüzbe-ýüz bolýan gaty agyryly meselesi. 2020-nji ýylda 57 türkmen raýaty zäherlenende, şeýle hem fewral aýynda bolup geçen ýer titremesi köp sanly türkmen raýatynyň ölmegine sebäp bolan pajygaly wakalar. Gynansagam, ölenleriň arasynda şahsyýetini tanamak mümkinçiligini berýän resminamalary bolmadyk türkmenler bar. Şonuň üçin ölenleriň yzyna äkidilmegini guramak zerur. Üçünjiden: gynansak-da, Türkiýede hem, Russiýada bolşy ýaly, Bosgunlar baradaky Ýokary Komissarlyk Guramasy (BBÝKG) hem öz-özünden uzaklaşdy we türkmen raýat aktiwistleriniň arasynda halkara howandarlygynda resminama almakdaky kynçylyklar döredi.
Moderator, Dmitriý Nurumow: Biziň ýene biraz wagtymyz bar we muny size sorag bermek üçin ulanasym gelýär. Pasportlar bilen emele gelen ösýän ýagdaý we köp maşgala Türkmenistanyň raýatlary daşary ýurtlarda bolansoň çagalar dogýarlar. Çaga dogulýan bu maşgalalarda, pasportlary aýtmazlyk bilen,mysal üçin Türkiýede, dogluş şahadatnamasyny almak ýagdaýy nähili?
Täjigül Begmedowa: Zarina Ahtýamowany bir mysal getireýin. Türkiýede ikinji çagasy doguldy. Çaga dogrulýan öýden kepilnama aldy, konsullyga ýüz tutdy we çaga dogluş şahadatnamasyny bermediler, Türkmenistana git diýdiler. Birinjiden, Türkmenistana gitmek üçin öz resminamasy ýok; ikinjiden, ol olara şeýle düşündirýär: “Kiçijik çagalarym bar, olary taşlap bilemok, olary taşlajak adam ýok, çaga bilenem gidip bilemok, sebäbi çaga dogrulýan hassahanadan soň aýal azyndan 40 gün öýde bolmaly.” Onuň biziň konsullygymyz bilen uly dawasy boldy.
Konsullyklaryň daşary ýurtlarda doglan çagalara dogluş şahadatnamasyny bermedik beýleki ýagdaýlary hem bar. Käbir çeşmelere görä, Türkiýede takmynan 800 müň türkmen bar, beýleki çeşmelere görä bu san 2 million. Türk hökümetiniň resmi maglumatlaryna görä, onuň çäginde 230,000 kanuny türkmen bar. Şübhesiz, migrantlar durmuşa çykýarlar, maşgala gurýarlar we çagalary bolýar. Maşgaladaky çaganyň ene-atasynyň we çaganyň resminamalarynyň ýoklugy sebäpli mekdebe baryp bilmeýän halatlary bolýar. Bir aýalyň konsullyga birnäçe gezek ýüz tutandygyny we diňe para bereninden soň zerur resminamany alyp bilendigi aýdylýar. Bu, konsullyklaryň raýatlary öýlerine ibermezden resminama berip biljekdigini görkezýär. Emma muny diňe çal shemada edýärler. Ýagny, bu ýagdaý korrupsiýany döredýär we hukuklaryň bozulmagy gar topy ýaly ösýär.
Üns bereniňiz üçin sag boluň.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki Gaznasy
