Halkara adam hukuklary guramasy Türkmen Helsinki gaznasy tarapyndan ýaýradylan resminamanyň esasy nokady, respublikada harby gulluga çagyryş we gulluk etmek ýaşlaryň hukuklarynyň bozulmagy bilen baglanyşyklydyr. Şol bir wagtyň özünde gaznanyň wekilleri bu sözleri tassyklaýan Türkmenistanda köp sanly garaşsyz maglumat çeşmesine salgylanýar. THF-iň başlygy Täjigul Begmedowa:
TB: Taslama komissiýalary, harby gulluga çagyrylanlaryň saglyk ýagdaýy sebäpli goşun gullugynda bolmagy baradaky lukmanlaryň pikirlerini göz öňünde tutmaýar. Ilki bilen, komissiýanyň taslamasy hyzmat etmäge laýyk däl-de, “yzygiderliligi” meselesini gozgaýar.
Korrupsiýa we para Goranmak ministrligine we garalama geňeşlerine aralaşdy. Ene-atalar, tanyşlary arkaly ogullaryny Goranmak ministrliginiň özünde, ýaşaýan ýerindäki harby bellige alyş gullugynda gulluk etmek we işlemek üçin para berýändikleri seýrek däl. Gulluk etmäge mejbur bolanlaryň ýagdaýy has erbet.
Ýurtda gullukdan yza süýşürmek tejribesi ýok. Öň güýje giren gijikdirmeleri hiç kim göz öňünde tutmaýar. Mysal üçin, harby gulluga çagyrylan ýeke-täk ekleýjisi bolsa, eýýäm iki çagasy bar bolsa we beýlekiler.
Harby gullugyň özi barada aýdylanda bolsa, T. Begmedowanyň pikiriçe:
TB: THF-de türkmen goşunynda, şol sanda sebitara gatnaşyklar esasynda howp we hüjümiň gülläp ösýändigi barada habarlar bar. Çärjew welaýatyndan ärsary bir ýigit diýeliň şowsuzluk bilen Ahal welaýatyna gulluga çagyrylýar we, bu problema bilen ýüzbe-ýüz bolýar. Muhammet M.-nyň ejesi şeýle ýazýar: “Biz türkmenler titully taýpadan däl. Şol sebäpli oglum harby gullugy wagtynda ýarym ýenjildi. Ýerli lukmanlar oňa kömek edip bilmediler we biz onuň gulluk eden Mary welaýatyna gitmeli bolduk we operasiýa üçin Aşgabat keselhanasyna eltmeli bolduk. Hiç kim bize hiç zat düşündirmedi we hiç kim düşündirjek däldi. Esgerleriň eneleri komiteti ýok, bu gadagan. Häkimiýetlere baryp arz etmek size has köp çykdajy eder. Ogly harby bölümde yzygiderli uruşýandyklaryny we ýenjilýändigini aýtdy. Ýeri gelende aýtsak, hassahanada ýene birnäçe ýigit bejerildi, gullugynda "ýaralandy". Mundan başga-da, ofiserleriň özleri beýle artykmaçlygy öjükdirýärler.”
THF-nyň başlygy T. Begmedowanyň sözlerini sebitdäki habarçymyz Oraz Saryýew tassyklaýar, howp salmagyň, şol sanda ýenjilmegiň ýüze çykma sözleriniň sözüň hakyky manysynda ýaşamak ugrundaky göreşiň esasynda ýüze çykýandygyny habar berýär. Türkmen goşunynyň esgerleriniň açdygy hakykat. Mysal üçin, Bajgyranda, Gaudanda Eýran-Türkmenistan serhedinden we Sarahs gümrük geçelgesinden ýygy-ýygydan geçýän eýranly telekeçiler türkmen serhetçileriniň arasynda azyk soraýandyklaryny habar berdiler. Özbegistan bilen serhetde hyzmat edýän serhetçiler azyk meselesini başgaça çözýärler. Özbek serhetýaka obalarynyň ýaşaýjylaryna azyk çalyşmak üçin Türkmenistandan bikanun getirilen harytlary almaga rugsat berýär. Koloniýalary we türmeleri goraýan esgerleriň arasynda tussaglardan bukjalary almak adaty bir zat. Maglumatlara görä, Oraz Saryýew tarapyndan respublikanyň hukuk goraýjy edaralarynyň çeşmesinden alnan ITO garawullary we tussaglar umumy iýmit alýarlar, şonuň üçin tussaglar köplenç açlyk şertlerinde saklanýar. Türkmenistanyň Saglygy goraýyş ministrliginiň işgärleriniň biriniň pikiriçe, Daşoguz welaýatynda ýerleşýän harby bölümlerde düzgünleriň ýoklugyndan başga-da iň az sanitariýa we arassaçylyk ülňüleri berjaý edilmeýär. Netijede, gepatit we beýleki çynlakaý ýokanç keselleriň epidemiýasy tomusda başlaýar. Ýygy-ýygydan ölüm hadysalary bolýar. Bu esasanam esgerleriň garyndaşlarynyň derman, iýmit, bir gezek ulanylýan şprisler we ş.m. berip bilmeýän uly şäherlerden uzakda ýerleşýän harby bölümlere degişlidir.
THF-iň başlygy T. Begmedowa mowzugy dowam etdirýär:
TB: Harby gulluga çagyrylýanlaryň hukuklarynyň bozulmagynyň ýene bir hakykaty 2002-nji ýylda girizilen milli ykdysadyýetde işlemäge mejbur bolmakdyr. Ýurduň birnäçe ministrlikleri we bölümleri her ýyl 20 müň raýaty gulluk hataryna kabul etmeli. Esgerleri, iş, ýaşaýyş jaýy we iýmit bilen üpjün etmeli. Ýarym aç çagalar gurluşyk, ulag, ekerançylyk ýerleri we beýleki hünärsiz işlerde işlemäge mejbur bolýarlar.
THF habarçysy şeýle diýýär: “Nyýazowyň çykyşyndan soň gurluşyk meýdançalarynyň, zawodlaryň we beýleki desgalaryň ýolbaşçylary prezidentiň esgerleri önümçilikde işletmek baradaky pikirini kabul etdiler. Aýlyklary tygşytlamak üçin mümkin boldugyça hünärmenleriň ýerine esgerler goýulýar. Olara aýda bary-ýogy 45 000 manat (bazar nyrhy boýunça 2 dollar) tölenýär. Ýurduň hökümetiniň Türkmenistanda ortaça aýlyk hakynyň 2,5 million manatdygyny resmi taýdan mälim edýändigine üns beriň.
Mundan başga-da, T. Begmedowanyň pikiriçe:
Hiç kim esgerlere howpsuzlyk çäreleri, ýörite enjamlary ulanmagyň düzgünlerini öwretmeýär. Şol sebäpli türkmen goşunynda ölüm bolýar. Önümçilikde tälim berilmedik esgerler senagat heläkçiligine uçraýarlar, topragyň aşagynda, işde zäherlenmeler we ş.m. Raýat durmuşynda, doly işleýän işgärler şeýle ýagdaýa düşen bolsalar, kanun boýunça önümçilik dolandyryjylary pidanyň maşgalasyna ýeňillik tölemeli bolýarlar, ýöne esgerler bilen has aňsat: kazyýet işi ýok, diňe harby ýolbaşçylar esgeriň maşgalasyna oglunyň harby gullukda ölendigini habar iberýärler.
Ine, önümçilik ýolbaşçylary esgerleri iýmitlendirmek borjuny nädip ýerine ýetirýärler. Aşgabatly Altyn-daýza: “Men Nyýazowa ýadygärlik gurlan esasy köçede ýaşaýaryn. Ýadygärlikde nobatçy bolan esgerler gijelerine gapymyzy yzygiderli kakýarlar. Bizden çörek we başga bir zat soraýarlar. Ýakyn jaýlaryň hemmesinden ýalbarýarlar, sebäbi kimdir biriniň hökman açjakdygyny we iýmitlendirjekdigini bilýärler ".
Hanym Begmedowa, halkara metbugatynda türkmen goşunynyň harby gullukçylarynyň käwagt hukuk goraýjy edaralara mahsus wezipeleri ýerine ýetirýändigi barada maglumat barmy?
TB: Gözleg wagtynda 10-dan 20 adama çenli esgerleriň çagyrylýandygy we raýatlary öýlerinden göçürmek we gözleg wagtynda gatnaşmak üçin birnäçe tassyklamamyz bar. Şaýat hökmünde çagyrylýar. Bu adamlaryň häkimiýetlere tabyn bolandyklaryna we gol çekmäge mejbur bolan islendik resminama gol çekip biljekdigine ynanýarys. Obýektiw şaýat däldikleri üçin bikanun hasaplanýar.
Witaliý Wolkow.
Doýçe Welle.
