Waşington. Watany Türkmenistanda taryhy üçlügi gadagan edilen türkmen ýazyjysy, ýaňy-ýakynda Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda ýazyjylar toparynyň ýygnagynda halkara derejesinde ykrar edildi.
79 ýaşly Rahym Esenow 18-nji aprelde Nýu-Ýorkda her ýyl geçirilýän öýlän naharynda Amerikan PEN merkezinden “Ýazmak azatlygy” baýragyny aldy. Bu baýrak her ýyl söz azatlygy ugrunda çykyş edýän üç ýazyja berilýär. Amerikan PEN merkezi dünýädäki iň gadymy adam hukuklary guramasy we iň gadymy halkara edebi guramasy bolan PEN International-yň 141 agzasynyň iň ulusydyr. Halkara PEN merkezi ýigrenjiň, milli, etnik we jyns taýdan ýüze çykmagyny azaltmak we ähli ýurtlaryň arasynda düşünişmegi ösdürmek maksady bilen 1921-nji ýylda döredildi. Amerikan PEN merkezi bir ýyldan soň döredildi.
Esenow rus terjimeçisiniň üsti bilen 650 adamdan ybarat bolan söhbetdeşlikde şeýle diýdi: “Ýüregimiň çuňlugunda ýaryşýaryn. Hoş Habarda şeýle diýilýär: “Adyňyz alkyş bolsun” we men aýdýaryn: “ Adyňyz alkyş bolsun, eziz dostlar. Minnetdarlygymy bildirýärin".
Esenow 2004-nji ýylda gadagan edilen “Täçli gezelenç” ýa-da “TheCrownedWanderer” trilogiýa 800 nusgasy bilen Moskwa saparyndan Türkmenistana gaýdyp geleninden soň tussag edildi. Bu taryhy roman, XVI asyrda Mogol imperiýasynyň şa köşgünde, häzirki Hindistan we Päkistanda ýaşaýan hakyky durmuşdaky türkmen begzadasy Baýram Hanyň eden işlerine esaslanýar.
Esenow tussag edilende kitap gaçakçylygynda we "sosial, milli we dini ýigrenji öjükdirmekde" aýyplandy.
Trilogiýasynyň neşir edilmegi, 27 ýyllap işläninden soň 1997-nji ýylda tamamlanandan soň, Türkmenistanda gadagan edildi. 2003-nji ýylda Russiýada neşir edilen trilogiýasy Esenow tarapyndan ýazylan 30-dan gowrak kitabyň iň möhüm eseri hasaplanýar.
Türkmenistanyň prezidenti Saparmyrat Nyýazow, ýazylan kitabyň ilkinji subutnamalaryny bir türkmen neşirýaty ele geçirenden soň, täçli gezelençde "taryhy ýalňyşlyklar" üçin ýazgardy. Nyýazow Esenowa düzediş girizmegi buýurdy. Esenow boýun towlady.
Getirilen ýalňyşlyklaryň arasynda Baýram hanyň şaýy musulmanydygy görkezildi. Häzirki wagtda Türkmenistanda köplük sünni musulmanlar.
Aslynda Baýram şaýydy taryhy, kakasy Humaýunyň duýdansyz aradan çykmagyndan soň 13 ýaşynda tagta çykan üçünji Mogol imperatory Akbaryň janpenasydy.
Humaýun titrän Mogol tagtyny ogluna galdyrdy. Ondan öň ýerli owgan lideri Şer Şah Gumaýuny ýeňdi we ony bäş ýyllap Parsda sürgün etmäge mejbur etdi. Humaýunyň duýdansyz aradan çykmagyndan soň, Şer Şahyň mirasdüşerleri körpe ogly Akbara garşy çykdylar. Şeýle-de bolsa, Baýramyň ýolbaşçylygynda ýaş Akbar 1556-njy ýylda Ikinji Panipat söweşinde hindi generaly Hemunyň ýolbaşçylygyndaky owgan garşydaşlaryny ýeňdi. Bu ýeňiş ýene 200 ýyl dowam eden Mogol imperiýasynyň ýaşamagyny üpjün etdi.
Bu trilogiýada Baýram jemgyýetçilik we dini çydamlylyk ýörelgelerine eýerýän şahyr, filosof we goşun generaly hökmünde suratlandyrylýar. Baýram, Akbaryň ähli mogol imperatorlaryna iň çydamlydygyna garamazdan, Akbaryň kazyýetinde şaýylar bilen sünnüleriň arasynda dawa-jenjel bilen ýüzbe-ýüz bolupdyr. Akbar musulman, hindi we hristian şertnamalaryny öz içine alýan "Din-e-Elahi" dinine uýdy.
Ahyrsoňy Baýram Akbaryň köşgünde oňlanyp, gozgalaň başlady. Gysga gozgalaňy ýatyryldy we Akbar öňki janpenasyny bagyşlady. Soňra garry Baýrama Mekgä haja gitmäge rugsat berildi.
Taryh kitaplaryna görä, Baýram Hindistanyň günbatarynda Arabystana barýarka, ýaş owgan Mubarek Han Lohani Baýramyň töwereginden gelenleriň ýanyna gelip, Baýram bilen tomaşaçy soraýar. Duşuşykda Lohani Mogol kazyýetinde wezipe bermedigi üçin ar almak isleýär we Baýramy hanjar bilen pyçaklaýar.
Ikinji jahan urşunyň weterany Esenowyň türkmen we rus goşa raýatlygy bar. 1991-nji ýylda Türkmenistan garaşsyzlygyndan ozal Esenow "Prawda" gazetiniň habarçysy, iň soňky döwürde "Erkin Ýewropa" radiosy / Azatlyk radiosynyň türkmen dilindäki gullugynyň erkin habarçysy bolup işledi.
Esenowyň watanyndaky syýasy problemalary diýseň ajaýyp, sebäbi ömrüniň köpüsinde syýasy we medeni gurama degişlidi, Türkmenistan Sowet respublikasy bolanda-da, 1991-nji ýylda garaşsyz ýurt bolanda-da. Türkmenistanyň ýazyjylar birleşigine ýolbaşçylyk etdi we birnäçe wagtlap Medeniýet ministri boldy. Şeýle-de bolsa, Türkmenistan garaşsyzlyk alandan soň kitaplarynyň hiç biri-de çap edilmedi.
Türkmen häkimiýetleri ilki Esenowyň PEN merkezi baýragyny almak üçin ýurtdan çykmagyny gadagan etdi. Şeýle-de bolsa, adam hukuklary toparlarynyň we diplomatlaryň halkara basyşy agdyklyk etdi we iň soňky pursatda oňa wiza berildi.
Esenow PEN baýragyny alandan soň, gyzy bilen bilelikde öýüne gaýdyp barmazdan ozal dowamly ýürek keselini bejermek üçin Russiýa ugrady.
Waşington faýly.
