Ýakyn günlerde rus we türkmen diplomatlary Moskwada Türkmenistanda adam hukuklary meselesini ara alyp maslahatlaşarlar. Aşgabat soňky döwürde BMG we ÝHHG-nyň halkara adam hukuklary guramalarynyň üns merkezine öwrüldi. Respublikanyň raýatlarynyň köpüsi, hatda ýaňy-ýakynda ýerli häkimliklerde ýokary wezipeleri eýelänlerem ýurtdan çykyp gidýärler.
Türkmenistan Merkezi Bankynyň başlygynyň öňki orunbasary Annadurdy Hajyýew häkimiýetiň iň ýokary wezipelerindäki adamlary gitmäge mejbur edýän zatlar barada NG-ä gürrüň berdi.
- Näme üçin ýokary wezipeli adamlar ýurtdan gidýärler?
- Saparmyrat Nyýazow häkimiýet başyna gelen pursadyndan başlap, Türkmenistan orta asyrlara kem-kemden süýşýär: han günäsini geçip biler ýa-da islendik adamy jezalandyryp biler ... ýaş nesliň we ähli raýatlaryň Gitler-Stalin propagandasynyň iň erbet mysallarynyň ruhunda aňynyň köpçülikleýin işlenmegi bar. Şol bir wagtyň özünde, adam hukuklary bilen ýaramazlaşýan ýagdaýa belli bir derejede täsir etmek mümkin däl; tankydy pikirdeşler üçin geljegiň bolmazlygy; umumy gözegçilik; çagalara doly hukukly bilim bermek mümkin däl; iş ýa-da başga bir zatlar bilen meşgul bolmak mümkin däl. Mundan başga-da, durmuş derejesiniň yzygiderli peselmegi, adaty saglygy goraýyşyň ýoklugy aýdyň bolýar. Eýýäm 2001-nji ýylyň tomsunda Türkmenistandan çykmagy gadagan ediljek öňki we häzirki nomenklatura işgärleriniň sanawynyň düzülýändigi barada myş-myşlar ýaýrady. Şol wagt men eýýäm ikinji raýatlygy - Russiýany aldym we oktýabr aýynda rus resminamalaryny ulanyp, häzirki ýaşaýan ýerim Bolgariýa gitdim. Tizara myş-myşlar tassyklandy: ýokarda agzalan sanaw güýje girdi.
- Prezident Nyýazow, maglumatlaryňyzdan gorkup, sizi gözenegiň aňyrsynda goýmaga synanyşýandygyny öňe sürýärsiňiz. Türkmenbaşy hakda hakykatdanam barlyşykly subutnamalaryňyz barmy?
- Men şaýat bolmaga taýyn: türkmen rejiminiň neşe gaçakçylygyny nähili ýola goýandygyny gürrüň bermäge taýýar.
- Türkmenistanyň häzirki hökümetiniň neşe söwdasyna gatnaşýandygyny aýtmak isleýärsiňizmi?
- Hawa, nädip başlandygyna şaýat boldum. 1993-nji ýylda, milli walýutany ornaşdyrmak maksady bilen geçirilen pul reformasyndan öň, Türkmenistanyň Merkezi Banky Türkmenistanyň Kommunistik partiýasynyň öňki Merkezi komitetiniň binalary toplumynda ýerleşýän ammarlardan birini enjamlaşdyrdy. 1993-nji ýylyň tomsunda meni prezidentiň edarasynyň başlygy çagyrdy we kümmetdäki boş otaglaryň biriniň açarlaryny tabşyrmagymy talap etdim. Olar maňa bu otagda käbir "döwlet gymmatlyklary \ u200b \ u200bt, pul bilen deň derejede howpsuzlyk talap ediljekdigini" düşündirdiler. Gymmat bahaly zatlary saklamak, hasaba almak we daşamak baradaky TMB görkezmesi, beýleki işleri bilen baglanyşykly bolmadyk beýleki gymmat bahaly zatlary bankyň ammarlarynda saklamagy gadagan edýär. Şeýdip, görkezmeleriň bozulmagyna garşy çykyp başladym, Mundan başga-da, kümmeti açmak we ýapmak üçin bank düzgünleri, maddy taýdan jogapkär üç adamyň - şeýle meseleler bilen meşgullanýan bank işgärleriniň hökmany bolmagyny talap edýär. Şeýle-de bolsa, Prezident edarasynyň işgärleriniň we gizlin gulluklaryň basyşy astynda biz ammar otaglarynyň biriniň açarlaryny tabşyrmaga mejbur bolduk. Soňra müdir maňa jaň etdi we bankyň maliýe taýdan jogapkär adamlaryndan gelip, kümmetiň girelgesini açmagyny haýyş etdi. Bu amaldan soň bank işgärleri maňa gymmat bahaly zatlaryň şeker haltalarynda we uly süýtli gaplarda gaplanandygyny habar berdiler. Olarda nämäniň bardygyny aýdyp bilmediler, sebäbi ýörite hyzmatlaryň işgärleri bank işgärlerinden bir ädim ätmezligi haýyş etdiler. Dördünji ýa-da bäşinji şeýle "prosedurada" hut özüm gatnaşmagy makul bildim. Hemme zat tassyklandy, bolup geçýän zatlary öz gözlerim bilen gördüm. Sorag ýüze çykdy: şeýle gapda haýsy gymmatlyklary saklap bolýar? Hukuk goraýjy edaralaryň jogapkär işgärlerinden birinden, bularyň "hukuk goraýjy edaralar tarapyndan konfiskasiýa edilen neşe maddalary" bolandygyny bildim.
“Ýöne neşe serişdeleri konfiskasiýa edilen bolsa, näme üçin hukuk goraýjy edaralar olary öz eýeçiliginde saklamadylar?
“Bu, düşündirmek isleýän zadymyz. Bize hemme zadyň kanuny taýdan edilýändigi, prezidentiň habary we şahsy görkezmeleri bilen alnyp barylýandygy we meşhur "gymmatlyklaryň" derman senagaty üçin çig maldygy aýdylýar. Şeýle-de bolsa, şol döwürde Türkmenistanda neşe serişdelerine esaslanýan derman öndürýän zawodlar ýokdy. Waksinalaryň, pagta ýüňden, bandajlaryň käbir görnüşleri ýurtda öndürildi. Neşe serişdeleriniň saklanýan jaýynyň açarlary jogapkär adamyň - prezident enjamynyň başlygy ýa-da onuň orunbasaryndady. 1997-nji ýyla çenli şeýle prosedura aýda bir gezekden az bolup geçdi we yzygiderli boldy. "Derman senagaty üçin ýygnanan çig mal" gaty köp dälmi?
- Her niçigem bolsa näçeräk mukdar bardy?
- Konteýner alyp barýan awtoulaglar (käwagt daşary ýurt belgileri bilen) hepdede bir gezek yzygiderli gidýärdi. Saklaýan işgärlere işlemäge rugsat berilmedi. Geň bir zadyň bolup geçýändigine düşündim we kümmeti açmak baradaky indiki talap bilen bank işgärleriniň özlerine mahsus bolmadyk wezipeleri ýerine ýetirmäge mejbur edilýändiklerine aç-açan gaharlanyp başladym. Şol wagta çenli kümmetdäki bu otagyň açarlary prezident administrasiýasynyň başlygynyň orunbasary Aleksandr Žadana geçirildi we hut özi “gymmatly ýükleri” almak we ýerleşdirmek üçin ähli amallary amala aşyryp başlady. Bolýan zatlardan nägileligim, ýörite hyzmatlara mälim boldy. Bir gezek meni prezident garawulynyň başlygy Akmyrad Rejepow we KNB-nyň başlygy Muhammet Nazarow çagyrdy, bolup geçýän wakalara şaýat bolan bankyň ähli maddy jogapkär adamlarynyň agzyny ýumup gezmegi barada berk duýduryş berdi. 1996-njy ýylyň ahyrynda Aşgabat howa menzilinde neşe gaçakçylygyna goşulmaga synanyşan Serhet gullugynyň maýory Witaliý Usaçýow bilen bolup geçen wakany derrew ýadymda sakladym. Ony atyp öldürdüler. Ümsüm bolmagyň zerurdygyna düşündim, ýogsam şol ykbal biziň her birimize bolup biler.
- Nyýazowyň neşe gaçakçylary we şaýatlar bilen iş salyşandygyny öňe sürýärsiňiz. Munuň anyk mysallary barmy?
- 2001-nji ýylyň 11-nji sentýabryndaky wakalardan we Owganystandaky Talyban rejiminiň ýeňilmegi bilen Nyýazow şaýatlary aýryp başlady. Üýtgedip gurmak bahanasy bilen KNB-de umumy “arassalama” geçirildi: Nyýazowyň adyndan neşe gaçakçylygy bilen baglanyşykly onlarça ofiser uzak möhletleýin türme tussaglygyna höküm edildi. Şeýlelik bilen, KNB-iň başlygy Muhammet Nazarow 25 ýyl türme tussaglygyna höküm edildi. Neşe gaçakçylary tarapyndan Türkmen serhediniň ähli geçelgelerini bilýän serhet goşunlarynyň öňki başlygy Akmyrat Kabulow hem tussag edildi. Tussag edilenleriň köpüsiniň indi boşadylmagy ähtimal. Muňa mysal hökmünde KNB-nyň öňki orunbasary Haýit Kakaýewiň adamkärçiliksiz çemeleşilmegi we tükenmegi netijesinde ölendigi düşünülýär. KNB işgärleriniň yzyndan bank işgärleri ýok edilip başlandy we Nyýazowyň we onuň ýaranlarynyň hereketlerine bilmän şaýatlar. Şeýlelik bilen, ýaňy-ýakynda syrly ýagdaýlarda Merkezi bankyň ammarynyň işgärlerinden biri Maýa Kudjikowa aradan çykdy. 2003-nji ýylyň awgust aýynda Merkezi bank ammarynyň baş hasapçysy Lýubow Stulnikowa 12 ýyl azatlykdan mahrum edildi, esasanam ullakan mukdarda ogurlykda aýyplandy. Bankyň beýleki işgärleriniň hem günäkärlenendigi barada maglumatlar bar.
- Neşe söwdasynyň esasy ugurlary haýsylar?
- Hünär wezipelerime laýyklykda, ýurduň daşyna pul daşamagyna gözegçilik etdim, şonuň üçin men we işgärlerim howa menziline ýygy-ýygydan barmaly bolduk. Bu ýerde biz başga bir syryň bilmän eýelerine öwrüldik. Tranzit nokatlarynyň biri Aşgabat howa menziliniň VIP-salonydy. Ozal bu zaly ulanmak hukugy hökümet agzalaryna, ministrlere, döwlet komitetleriniň başlyklaryna we olaryň orunbasarlaryna berlen bolsa, 1996-njy ýyldan bäri VIP-zalyň ulanylmagyny gadagan edýän kanun döredildi. Gümrük barlagyndan geçirilmedik bu zaldan ullakan ýörite goşlar iberildi. Ýükler prezident edarasyndan howa menziline eltildi, soňra diplomatik taýdan gizlin uçar bilen Russiýa iberildi we tebigy ýagdaýda barlagdan geçirilmän Russiýanyň Türkmenistanyň ilçihanasyna eltildi. Bu amallara Žadanyň özi ýolbaşçylyk etdi. Aşgabat howa menziliniň üsti bilen gümrük barlagyndan geçirilmeýän ullakan goş-golamlary ibermek boýunça işler türk telekeçisi Ahmed Çalyk tarapyndan hem amala aşyryldy. Bu ýüklerde näme bardygyny - diňe çaklamak mümkindi.
Wiktoriýa Panfilowa.
Nezawisimaýa Gazeta
