Adam ölçegleri baradaky borçnamalaryň ýerine ýetirilişine syn bermek üçin ÝHHG-nyň ýygnagyna
Gazagystanyň Adam Hukuklary we Hukuk Dolandyryş Býurosy, “Nota Bene” jemgyýetçilik gaznasy (Täjigistan), Adam hukuklary boýunça Türkmen başlangyjy (Awstriýada ýerleşýär), Adam hukuklary hereketi “Bir Duýno - Gyrgyzystan”, Halkara Adam hukuklary guramasy “Ýanýan ýürekler kluby” (Özbegistan, Fransiýada ýerleşýär) we Adam hukuklary boýunça halkara hyzmatdaşlygynyň (Belgiýa) beýannamasy
Merkezi Aziýanyň hemme ýerinde hökümete degişli bolmadyk guramalar we adam hukuklaryny goramak üçin işleýän adamlar garaşylmadyk we howply şertlerde işleýärler. Raýat gatnaşygy üçin howa Türkmenistanda we Özbegistanda düýpgöter repressiw bolup galsa-da, Gazagystanda, Gyrgyzystanda we Täjigistanda bolup geçen soňky wakalar bu ýurtlaryň ýagdaýynyň ýaramazlaşýandygyny görkezýär. Bu tendensiýa postsowet giňişliginde, şol sanda Ukrainada bolup geçen beýleki wakalar bilen baglanyşykly, şol sebäpli Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ýolbaşçylary öz güýçlerinden has gorkup başladylar. Merkezi Aziýa ýurtlaryndaky ýagdaýa, Russiýa we beýleki post-sowet döwletleriniň raýat jemgyýetine garşy alyp barýan göreşleri bilen baglanyşykly oňaýsyz mysaly täsir edýär.
Çäklendiriji kanunlar hökümete degişli bolmadyk adam hukuklary guramalaryň (HDBG) işine päsgelçilik döredýär
Adam hukuklarynyň we beýleki jemgyýetçilik guramalarynyň birleşmek azatlygy hukugyny bikanun çäklendirýän kanunlaryň kabul edilmegi we durmuşa geçirilmegi Merkezi Aziýanyň ähli ýurtlarynda alada döredýär.
Prezident tarapyndan 2014-nji ýylyň iýul aýynda gol çekilen we 2015-nji ýylyň ýanwar aýynda güýje girýän Gazagystan Respublikasynyň täze Jenaýat kodeksi ýurtda birleşmek azatlygynyň çäklendirilmegine getirýän düzgünleri öz içine alýar. Kodeks hasaba alynmadyk HDB jemgyýetçilik birleşikleriniň döredilmegini, dolandyrylmagyny, gatnaşmagyny ýa-da maliýeleşdirilmegini jenaýat işi diýip kesgitleýär; HDB jemgyýetçilik guramalarynyň agzalaryna döwlet edaralarynyň işine “bikanun gatyşmak” üçin jeza kesgitleýär (kesgitlenmedik termin); HDB jemgyýetçilik birleşikleriniň “ýolbaşçylaryny” jenaýatçylaryň aýratyn görnüşi hökmünde häsiýetlendirýär we olara birnäçe jenaýat üçin has agyr jeza berilýär. Ynsan hukuklaryny goraýjylar bu düzgünleriň adam hukuklary guramalary we olaryň agzalary ýaly garşy çykýan HDB jemgyýetçilik guramalarynyň işini gorkuzmak we päsgel bermek üçin ulanylmagyndan gorkýarlar. Iýul aýynda tassyklanan täze administratiw düzgün bozmalar kodeksi, milli kanunlaryň islendik bozulmagy, hatda kiçi ýaşlylar hem HDB jemgyýetçilik birleşiginiň işiniň togtadylmagyna ýa-da ýatyrylmagyna sebäp bolup biljek düşnüksiz düzgünleri öz içine alýar.
Şu tomus Gazagystanyň prezidenti tarapyndan kärdeşler arkalaşyklarynyň pudaklaýyn we milli gurluşlaryň bir bölegi bolmagyny talap edip, kärdeşler arkalaşyklarynyň işiniň garaşsyzlygyny pese gaçyrmak üçin Kärdeşler arkalaşyklary baradaky gol çekilen üçünji täze kanun, kärdeşler arkalaşyklarynyň giňişligini gaýybana hojaýynçylyk etmek üçin şert döredenligi üçin tankyt edildi.
Iýul aýynda Gazagystanyň hökümetinden ýaýradylan maglumatlar jemgyýetçilik guramalarynyň kanunçylygyny hasam berkitmegiň mümkinçiligini görkezýär. Hususan-da, Daşary işler ministrliginde beýleki ýurtlaryň daşary ýurt grantlary we HDB jemgyýetçilik guramalary bilen baglanyşykly tejribesini öwrenmek üçin iş toparynyň döredilmegi, Russiýada we postsowet giňişliginiň beýleki ýurtlarynda bu ugurda bolup geçýänlere meňzeş repressiw kanun taslamalarynyň ösmegine sebäp bolup biler diýen gorky bar.
Soňky döwürde HDB guramalar Gyrgyzystanda güýçli basyşlara sezewar boldy we olar üçin gurşaw düýpgöter daralýar. Gyrgyzystanyň mejlisiniň agzalary Russiýanyň kanunlaryndan ylham alyp, birnäçe çäklendiriji kanun taslamasyny teklip etdiler. Olardan biri, jynsy azlyklaryň hukuklaryny goraýan toparlary yzarlamalara sezewar edýän adaty däl jyns gatnaşyklaryny ösdürmegi gadagan edýär. Taslama şu tomus parlament komitetleri tarapyndan tassyklandy we oktýabr aýynyň ikinji ýarymynda umumy mejlisde garalmagyna garaşylýar. Bu, anti-liberal kanunyň ýakyn wagtda kabul edilmegi gorkulara sebäp bolýar. Mejlisiň üç agzasy tarapyndan şu ýylyň maý aýynda hödürlenen başga bir kanun taslamasy daşary ýurt maliýeleşdirýän we "syýasy" işler bilen meşgullanýan HDB jemgyýetçilik guramalaryndan resmi taýdan "daşary ýurt agentleri" hökmünde hasaba alynmagyny we şol belligi kabul etmegini talap eder. Bu, geçen güýzde eýýäm teklip edilen, ýöne raýat jemgyýeti tarapyndan oňa garşy başlanan garşylyk kampaniýasy we çynlakaý tankyt sebäpli awtorlar tarapyndan yzyna alnan kanun taslamasynyň täzeden seredilen görnüşi, hususan-da, DGAHB / Wenesiýa Komissiýasynyň pikirine görä, kanun taslamasy halkara kadalaryny bozýar.
2014-nji ýylyň maý aýynda Gyrgyzystanyň Adalat ministrligi HDB jemgyýetçilik guramalarynyň kanunçylygyna kanuny statusy bolmadyk HDB jemgyýetçilik guramalaryny döretmek hukugyny ýatyrjak üýtgetmeleri teklip etdi. Bu üýtgetmeler kabul edilse, bu Gyrgyzystany HDB jemgyýetçilik guramalarynyň döwlet tarapyndan hasaba alynmagy hökmany bolan awtoritar goňşy döwletler bilen deňeşdirer.
Täjigistanda HDB jemgyýetçilik birleşikleri baradaky häzirki Kanun, jemgyýetçilik guramalarynyň işine, şol sanda adam hukuklary guramalarynyň işine bikanun gatyşmagyna sebäp bolýan birleşikleriň işine gözegçilik etmek we göz astynda saklamak üçin giň ygtyýarlyklary berýär. Soňky döwürde HDB jemgyýetçilik guramalarynyň meýilleşdirilmedik gözlegleriniň sany köpeldi, köplenç kanuny bozandygy öýdülýän jemgyýetçilik guramalaryna duýduryş berilýär we kanuny çäre görülýär. Gazagystanda bolşy ýaly, kazyýetler milli kanunlary bozanlygy sebäpli HDB jemgyýetçilik guramalaryny ýapmagy buýuryp bilerler we käbir halatlarda jemgyýetçilik guramalary diňe tehniki häsiýeti bozanlygy sebäpli (kanuny salgysyny üýtgedeninden soň guramany gaýtadan hasaba almazlyk ýaly) ýatyryldy. Goşundaky gynamalara garşy göreşýän ýaş aklawçylar birleşigi "Amparo", şuňa meňzeş tehniki sebäplere görä ýapylan guramalaryň biridir. Topar konstitusiýa kazyýetine şikaýat etdi. Kazyýet 2014-nji ýylyň iýun aýynda karar çykardy we şoňa laýyklykda HDB jemgyýetçilik birleşikleri baradaky kanunyň konstitusiýa laýyk gelýändigini umumy ykrar etdi, şol bir wagtyň özünde, jemgyýetçilik guramalarynyň ýapylmagy baradaky kanunyň düzgünleriniň ýeterlik derejede düşnüksizdigini we parlament tarapyndan gutarnykly bolmalydygyny aýtdy.
Ondan öň hökümetiň, hususan-da Adalat ministrliginiň HDB jemgyýetçilik guramalarynyň işine täsir edýän täze kanunçylygy, hususan-da, "Peýdasyz guramalar barada" täze kanunyň işlenip düzülmegi meýilleşdirýändigi barada habarlar gelip gowuşýardy. Öňki Sowet Soýuzynyň beýleki ýurtlarynda HDB jemgyýetçilik guramalarynyň kanunçylygynyň tendensiýalaryny, şeýle hem Täjigistan raýat jemgyýetiniň wekillerine bolan ynamsyzlygyň artýandygyny göz öňünde tutup, bu ugurda düzgünleriniň bozulmagyndan goramak çärelerini güýçlendirmek däl-de, täze kanunçylygyň ösdürilmegi jemgyýetçilik guramalarynyň işine täze çäklendirmeler girizmek üçin ulanylyp bilner diýen aladalar bar. Ýerli HDB jemgyýetçilik guramalary häkimiýetleri bu ugurdaky kanunçylyga üýtgetmeler girizmek bilen baglanyşykly ähli meseleler boýunça raýat jemgyýetiniň wekilleri bilen maslahatlaşmaga çagyrýar.
Türkmenistanda, 2014-nji ýylyň maý aýynda 2003-nji ýyldan başlap köne kanuny çalyşmak üçin jemgyýetçilik birleşikleri baradaky täze kanun güýje girdi. Bu kanuna laýyklykda raýatlaryň ýerli, sebitleýin, milli we halkara birleşikleri döretmäge we olara goşulmaga hukugy bar. Şeýle hem bu kanun daşary ýurt guramalaryna Türkmenistanda wekilhanalaryny açmaga rugsat berýär. Täze kanundaky käbir dilleriň (öňki kanunlar bilen deňeşdirilende) kämilleşdirilendigine garamazdan, onuň esasy düzgünleri meseleli bolup galýar. HDB Jemgyýetçilik guramalaryň döwlet tarapyndan hasaba alynmagy hökmanydyr; hasaba alyş düzgünleri, esasanam milli derejeli guramalar üçin (hasaba alynmak üçin 400-e çenli agzasy bolmaly) gaty çylşyrymly; Döwlet edaralaryna jemgyýetçilik birleşikleriniň işine gözegçilik etmek we göz astynda saklamak üçin giň ygtyýarlyklar berilýär. HDB Jemgyýetçilik birleşikleri tarapyndan alnan daşary ýurt grantlary hökümetde hasaba alynmalydyr we pul aklamak we terrorçylygy maliýeleşdirmek şübheleri sebäpli ýörite gözegçilik astynda saklanmalydyr. Şeýle hem, kanun jemgyýetçilik birleşikleriniň kazyýetiň karary bilen ýapylyp bilinjek giň mümkinçiliklerini üpjün edýär.
Mälim bolşy ýaly, täze kanun güýje gireli bäri ýurtda ýekeje täze HDB jemgyýetçilik guramasy hasaba alynmady. Ýurtda bolşy ýaly, raýat jemgyýeti üçin şertler çäklendiriji bolup, döwlet tarapyndan gözegçilik edilýän GONGO diýlip atlandyrylýanlaryň agdyklyk etmeginde galýar. Ýeke-täk hasaba alnan garaşsyz adam hukuklary guramasy ýok.
Özbegistanda birleşmek azatlygynyň kanuny esaslary hem gaty çäklendiriji bolup galýar. Ýurduň kanunçylygyna laýyklykda HDB jemgyýetçilik guramalaryndan döwlet bellige alynmagy talap edilýär we “bikanun” jemgyýetçilik guramalaryna gatnaşmak üçin bäş ýyla çenli azatlykdan mahrum etmek jezasy berilýär. HDB Jemgyýetçilik guramalary hasaba almagyň tertibi kyn we häkimiýetlere amatsyz toparlary hasaba almakdan ýüz öwürmek ýa-da olaryň arzalaryna wagtlaýyn garamak işini yza tesdirmek üçin uly erkinlik berýär. Netijede, ýurtda bar bolan az sanly adam hukuklaryny goraýjy jemgyýetçilik guramasy öz işini hasaba almazdan ýerine ýetirmäge ýykgyn edýär, bu bolsa işlerine-de, işlerine maliýe goldawyna-da aýratyn howp salýar. Bar bolan kanunçylyk jemgyýetçilik guramalaryna aşa köp hasabat talaplaryny hem girizýär we daşary ýurtlardan grant almagyň şol maliýeleşdirmegiň "mümkinçiligini" tassyklamagy şertli ýagdaýda goýýar. Türkmenistanda bolşy ýaly, Özbek häkimiýetleri hem GONGO diýlip atlandyrylýan döwlet eýeçiligindäki raýat pudagyny ösdürmegi dowam etdirýärler.
Adam hukuklaryny goraýjylara basyş
Ynsan hukuklaryny goramak bilen çykyş edenleriň Türkmenistandaky we Özbegistandaky garyndaşlary yzygiderli yzarlanmalara sezewar bolýarlar. Şol bir wagtyň özünde Gazagystanda, Gyrgyzystanda we Täjigistanda adam hukuklaryny goraýjy jemgyýetçilik guramalary we adam hukuklaryny goraýjylar daşary ýurt döwletleriniň bähbitlerine hyzmat etmekde aýyplanyp, jemgyýetçilik işgärleriniň oňaýsyz ritorikasyna we ş.m. öwrülýär. Gorkuzmagyň we basyşyň başga görnüşleri bar. Hasabat berýän guramalara, olaryň wekillerine we hyzmatdaşlaryna täsir edýän bu tendensiýalar sebitdäki adam hukuklaryny goraýjylaryň arasynda howpsuzlyk duýgusynyň ýokarlanmagyna sebäp boldy.
Ynsan hukuklary hereketi “Bir Duýno-Gyrgyzystan”, köplenç adam hukuklary bilen baglanyşykly möhüm meseleleri gozgaýar, işi sebäpli ençeme gezek hüjüm edildi - gurama we onuň direktory Tolekan Ysmaýylowa haýbat atyldy, ofisi döwüldi we ýurduň käbir sebitlerinde adam hukuklary barada dokumental filmleri görkezmek gadagan. Gyrgyzystanda adaty däl jyns gatnaşyklaryny ösdürmegi gadagan edýän kanun taslamasynyň ara alnyp maslahatlaşylmagynyň çäginde LGBT adamlaryny kemsitmek meselesi boýunça işleýän aktiwistlere azar berilýändigi habar berildi. Ynsan hukuklaryny goraýjylaryň bu görnüşü, beýleki etnik ýa-da dini azlyklaryň hukuklaryny goraýanlar ýaly sebitdäki beýleki ýurtlarda-da töwekgelçilik edýär.
Ýokary derejeli işlerde işleýän adam hukuklary boýunça aklawçylar, mysal üçin Täjigistanda Şuhrat Kudratow bilen Fahridin Zokirowyň görkezişi ýaly başga bir gowşak topar. Garaşsyz habar gullugy “Asia Plus” -yň we oppozisiýa lideri Zaid Saidowyň bähbitlerine wekilçilik eden Kudratow 2014-nji ýylyň iýul aýynda para bermek synanyşygynda tussag edildi. Ondan biraz öň daşary ýurt ilçihanalaryna we halkara guramalaryna ýüz tutup, Saidow aklawçylar toparynyň yzarlanmagyna alada bildirdi. Toparyň aklawçylaryndan ýene biri Fahridin Zokirow şu ýazda galplyk aýyplamasy bilen tussag edildi. Täjigistanda HDB jemgyýetçilik guramalary öz ýurdunyň ýolbaşçylaryny iki aklawçynyň işiniň adalatly derňelmegini we hünär işleri sebäpli jezalandyrylmazlygyny talap etdi.
Häzirki wagtda Gazagystanda adam hukuklaryny goraýjylaryň birnäçesi syýasy sebäpler bilen tussag edilýär. Zähmet hukuklaryny goraýjy Roza Tuletaýewa, adalatsyz kazyýet işiniň netijesinde, Žanaozen wakalarynda rol oýnanlygy sebäpli bäş ýyl azatlykdan mahrum edildi. Oňa şu ýylyň awgust aýynda şertli ýagdaýda boşadylmagyna rugsat berilmedi. Tussaglaryň hukuklaryny goraýjy Wadim Kuramşin 2012-nji ýylda adalatly kazyýet standartlaryna laýyk gelmeýän kazyýet işinden soň talamakda aýyplanyp 12 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Maglumata görä, Kuramşine türme işgärleri tarapyndan azar berilýär. 2014-nji ýylyň iýul aýynda aklawçy Zinaida Mukortowa ýene-de psihiatrik klinika ýerleşdirildi, 2009-njy ýylda dolandyryjy partiýanyň agzasynyň hereketlerine nägilelik bildirenden soň başlanan uzaga çeken ýagdaý boldy.
Gyrgyzystanda adam hukuklary aktiwisti Azimzhan Askarow 2010-njy ýylyň iýun aýyndaky etniki çaknyşykda oýnan roly sebäpli ömürlik türme tussaglygyny dowam etdirýär. Kazyýetde geçirilen kazyýet işinde köp sanly düzgün bozmalar boldy, Askarow derňew wagtynda gynamalara sezewar edildi; Şu ýylyň fewral aýynda Baş prokuratura täze açylan ýagdaýlar sebäpli 2013-nji ýylda başlanan Askarowyň işine garamagy bes etdi. Şu ýylyň aprel aýynda Bişkek etrap kazyýeti “Bir Duino-Gyrgyzystana” wekilçilik edýän aklawçysynyň bu karary esassyz diýip ykrar eden arzasyny goldady. Muňa garamazdan, Bişkek şäher kazyýeti Baş prokuratura şikaýat edeninden soň etrap kazyýetiniň kararyny ýatyrdy. 3-nji sentýabrda Ýokary Kazyýet şäher kazyýetiniň kararyny goldady. Ynsan hukuklaryny goraýjylar bu iş boýunça bitarap we düýpli derňew geçirmegi talap edýärler. Gyrgyzystanda adalaty gazanyp bilmedik Askarow BMG-nyň Adam hukuklary komitetine şikaýat etdi.
Özbek häkimiýetleri agyr şertlerden başga-da gynamalar we ýowuz daraşmalar giňden ýaýran türmelerde adam hukuklaryny goraýjylaryň köpüsini türmelerde saklamagy dowam etdirýärler. Syýasy sebäplere görä tussaglar köplenç türme düzgünlerini bozmakda günäkärlenýärler, bu tussaglaryň amnistiýa berilmeginiň öňüni almak ýa-da başdaky hökümi gutarsa, möhletini uzaltmak üçin ulanylýar. Mysal üçin, şu ýylyň mart aýynda para we talamakda aýyplanyp, bäş ýyl azatlykdan mahrum edilmeli Ganikhon Mamathanow türme dolandyryşyna boýun egmediklikde aýyplanyp, ýene iki ýyl azatlykdan mahrum edildi. Täze höküm çalt we adalatsyz kazyýetden soň berildi. Üç ýürek keselinden ejir çeken 63 ýaşly Mamathanowyň saglygy çynlakaý aladalary döredýär. Sekiz ýyldan gowrak türmede oturan başga bir adam hukuklary aktiwisti Abdurasul Hudoýnazarow şu ýylyň maý aýynyň ahyrynda boşadyldy, sebäbi ol eýýäm kesel bolupdy. Iýun aýynda, boşadylandan bir aý geçmänkä, Hudoýnazarow rak we beýleki kesellerden öldi. Türmede gynamalara sezewar edilendigi we zerur lukmançylyk kömeginden mahrum edilendigi öňe sürülýär.
Türkmenistanda häkimiýetleriň maglumat ýaýratmak we ýerli gözegçilik babatdaky repressiw syýasatlary sebäpli ýolbaşçylygy aç-açan tankytlaýan adamlaryň tussag edilmegi barada az zat bilinýär. Şeýle-de bolsa, Amnesty International guramasy tarapyndan ýaňy-ýakynda açylan bir iş bu adamlaryň ýagdaýyny tassyklaýar: 2012-nji ýylda adalatsyz kazyýet işi sebäpli türmä basylan Mansur Mingelow, azlyk toparlaryň (Buluç) agzalaryna garşy polisiýanyň zalymlygyny paş edensoň, hökümine garşy şu ýylyň maý aýynyň ortalarynda açlyk yglan etdi. Birnäçe hepdeden soň, ýagdaýynyň agyrlaşandygy aýdyldy. Habar berişlerine görä, häkimiýetler onuň işine we saglygyna üns berenden soň bes edipdir.
Ýewropada bosgunlykda ýaşaýan Merkezi Aziýanyň adam hukuklaryny goraýjylary, Türkmen Adam Hukuklary Başlangyjy (TIPÇ) we halkara adam hukuklary guramasy “Ýanýan ýürekler kluby” hem gorkuzylýar we ýanalýar. Olar hakda töhmet we kemsidiji makalalar çap edilýär, web sahypalary we guramalarynyň maglumat çeşmeleri hüjüm edilýär we garyndaşlary repressiýa sezewar edilýär. Soňky bir mysal, 2014-nji ýylyň aprelinde Türkmenistandan çykmaga rugsat berilmedik TIPÇ lideri Farid Tuhbatulliniň dogany Ruslan Tuhbatulliniň mysaly bolup, özüniň we 9 ýaşly oglunyň daşary ýurda syýahat etmek gadaganlaryň gara sanawyna goşulandygyny öňe sürdi. Ruslan Tuhbatullin Türkmenistanyň migrasiýa gullugyna ýüz tutsa-da, bu barada entek hiç hili düşündiriş alyp bilmedi.
Teklipler
Biz, bu resminamany hödürleýän guramalar, şu ýylyň iýun aýynda ÝHHG-nyň Demokratik guramalar we adam hukuklary bölümi (DGAHB) tarapyndan işlenip düzülen Adam hukuklaryny goraýjylary goramak boýunça täze görkezmeleriň şu ýylyň iýun aýynda neşir edilmegini gutlaýarys. Biz Merkezi Aziýa döwletlerini we ÝHHG-nyň beýleki gatnaşyjy döwletlerini, ÝHHG-nyň borçnamalaryna we gatnaşyjy döwletleriň berjaý etmeli borçlary we umumy ykrar edilen adam hukuklary ülňülerine esaslanyp, bu ýörelgeleriň durmuşa geçirilmegini üpjün etmek üçin anyk çäreleri görmäge çagyrýarys.
Merkezi Aziýa döwletleri, hususan-da:
- degişli halkara adam hukuklary ülňülerine laýyklygy üpjün etmek üçin birleşmek azatlygyna bolan hukuga täsir edýän kanunlaryň we bar bolan kanunçylygyň gözden geçirilmegi; halkara ülňüleri bilen goralýan işleri gönüden-göni ýa-da gytaklaýyn jenaýatlaşdyrýan islendik kanuny düzgünlere üýtgetme ýa-da ýatyrmak. Döwletler bu meselede raýat jemgyýetiniň wekilleri we halkara hünärmenleri, şol sanda DGAHB ofisi bilen maslahatlaşmaly (ÝHHG-nyň görkezmelerini, 24 we 64-nji maddalary deňeşdiriň);
- bu ýurtlarda birleşmek azatlygy hukugynyň amala aşyrylmagynyň guramalaryň hasaba alynmagyna bagly däldigini üpjün etmek; hasaba alynmadyk guramalaryň işine päsgel berýän islendik kanunçylyk çäklendirmelerini aýyrmak; bu topary kemsitmeýän jemgyýetçilik guramalaryny hasaba almagyň anyk düzgünlerini we proseduralaryny kepillendiriň. (ÝHHG-nyň görkezmelerini, 65, 66 we 67-nji maddalary deňeşdiriň);
- jemgyýetçilik guramalary üçin, şol sanda maliýeleşdirmek, içerki dolandyryş we işlerine goşulmak üçin esassyz, agyr we diskriminasiýa talaplaryny girizmekden saklanyň. Jemgyýetçilik guramalaryň islendik barlagy, kanun tarapyndan kesgitlenen şular ýaly barlaglar üçin mümkin bolan doly sanawyň esasynda aç-açan esasda geçirilmelidir. (ÝHHG-nyň görkezmelerini, 67, 68 we 73-nji maddalary deňeşdiriň);
- guramalaryň işi ýerlikli we kanuny talaplara laýyk gelmeýän bolsa, jemgyýetçilik guramalaryna öňünden duýduryş beriň, ýagdaýy düzetmäge mümkinçilik beriň we şeýlelik bilen jemgyýetçilik guramalaryna garşy diňe sanksiýalary kepillendirýär. Şoňa laýyklykda Merkezi Aziýa döwletleri milli kanunçylygyň esassyz sebäplere görä (mysal üçin tehniki talaplary ýerine ýetirmezlik ýaly) jemgyýetçilik guramalarynyň işiniň togtadylmagyna ýa-da ýapylmagyna ýol bermeýändigini we jemgyýetçilik guramalaryna adalatlylyk ýörelgelerine laýyklykda kazyýet seljermesi sanksiýalar girizmek baradaky islendik kararyň berilmegini üpjün etmeli. (ÝHHG-nyň görkezmelerini deňeşdiriň, 69-njy madda);
-milli howpsuzlyk meseleleriniň adam hukuklary işleriniň esassyz päsgelçiliklerini aklamak üçin ulanylmazlygyny üpjün etmek; töhmet kampaniýalaryna gatnaşmakdan we adam hukuklaryny goraýjy toparlaryň we adam hukuklaryny goraýjylaryň oňaýsyz keşbini döretmekden saklanmak; adam hukuklaryny goraýjylaryň işiniň ähmiýetini aç-açan ykrar ediň we diskriminasiýany, duşmançylygy ýa-da zorlugy ýazgarmaly. (ÝHHG-nyň görkezmelerini, 37, 38, 39 we 43-nji maddalary deňeşdiriň);
- adam hukuklaryny goraýjylara, şol sanda sürgündäkilere we olaryň maşgalalaryna garşy gorkuzmagy we repressiýalary bes etmek; adam hukuklaryny goraýjylary döwlete degişli däl guramalar tarapyndan yzarlanmakdan goramak; adam hukuklaryny goraýjylaryň kemsidilmeginiň öňüni almak, şeýle hereketler üçin jogapkärleri derňemek we jezalandyrmak. (ÝHHG-nyň görkezmelerini, 12 we 13-nji maddalary deňeşdiriň);
- adam hukuklaryny goraýjylaryň we aklawçylaryň alyp barýan işleri, şol sanda işleýän işleri üçin repressiw we eden-etdilikli tussag edilmelerden, kazyýet jogapkärçiliginden ýa-da türmeden goralmagyny kepillendiriň. Eger-de olara garşy aýyplama bildirilse, kazyýet işine we goraga deň hukuklylygy goşmak bilen adalatly kazyýet hukugyny ulanmaga mümkinçilik beriň. Şoňa görä-de, Merkezi Aziýa döwletleri halkara ülňülerine laýyk gelmeýän kazyýet işleriniň netijesinde (bu resminamada görkezilen ýagdaýlary goşmak bilen) azatlykdan mahrum edilen adam hukuklaryny goraýjylaryň işlerine derrew göz aýlamaly we birleşmek azatlygy, söz azatlygy we beýleki esasy hukuklar amallary amala aşyrandyklary üçin tussag edilenleri boşatmaly. (ÝHHG-nyň görkezmelerini, 23, 30, 36-njy maddalary deňeşdiriň);
- türmede adam hukuklaryny goraýjylaryň hiç hili kemsitmesiz halkara ülňülerine laýyk gelmegini üpjün etmek. Adam hukuklaryny goraýjylara garşy gynamalar we ýowuz daraşmalar baradaky ähli aýyplamalar, şol sanda bu resminamada görkezilenler derrew, düýpli we garaşsyz derňelmeli; jogapkärler jogapkärçilige çekilmelidir we jenaýatlarynyň agyrlygyna laýyk jeza berilmelidir. (ÝHHG-nyň görkezmelerini, 13, 14, 34-nji maddalary deňeşdiriň).
ÝHHG-a gatnaşýan ähli döwletler:
- Adam hukuklaryny goraýjylaryň esasy ýörelgelerinden habarly bolmak; raýat jemgyýetiniň wekilleri bilen hyzmatdaşlykda, ýörelgelere laýyklykda adam hukuklaryny goraýjylara täsir edýän milli kanunlara we tejribelere gözegçilik ediň; Gollanma ýörelgelerini durmuşa geçirmek üçin görülýän çäreler barada DGAHB-e habar beriň we şeýlelik bilen beýleki gatnaşyjy döwletler üçin gowy görelde bolup bilersiňiz. (ÝHHG-nyň görkezmelerini, 93, 96 we 104-nji maddalary deňeşdiriň);
- ÝHHG-a gatnaşýan beýleki ýurtlarda adam hukuklaryny goraýjylary goldamak we goramak üçin degişli gurallary we mehanizmleri döretmek we durmuşa geçirmek; degişli döwletlerde HDB jemgyýetçilik guramalarynyň we adam hukuklaryny goraýjylaryň hukuklarynyň bozulmagy meselesini gozgamak (bu resminamada görkezilen ýagdaýlar ýaly), şol sanda ýokary derejeli ýygnaklarda we halkara forumlarda; Diplomatik wekilhanalary ulanyp, beýleki ştatlarda, esasanam yzarlanma töwekgelçiligi ýokary bolan ýurtlarda adam hukuklaryny goraýjylary goldamak üçin çäreleri görüň. (ÝHHG-nyň görkezmelerini, 97, 98 we 99-njy maddalary deňeşdiriň);
- DGAHB we Wenesiýa Komissiýasy tarapyndan Assosiasiýa azatlygy boýunça görkezmeleri işläp düzmek baradaky başlangyjyny goldaň we bu ýörelgeler kabul edilenden soň öz ýurtlarynda-da, beýleki gatnaşyjy döwletlerde-de durmuşa geçirilmegi maksat edinýäris.
DGAHB, geljekki ÝHHG başlyklary we ÝHHG-nyň beýleki guramalary:
-birleşmek azatlygyny we beýleki esasy hukuklary goramak boýunça raýat jemgyýeti bilen ýakyn hyzmatdaşlygy dowam etdiriň we bu maksat bilen raýat jemgyýeti bilen maslahatlaşmagyň gowy tejribesini dowam etdiriň - täze DGAHB Gollanmalarynyň işlenip düzülmegi, şeýle hem şu ýyl Şweýsariýanyň Başlygy astynda guralan sebit raýat jemgyýeti geňeşmeleriniň çäginde amala aşyrylanlar ýaly.
