Financial Times
Nyýazowyň döwründe Türkmenistan iň uly gaz üpjün edijileriniň birine öwrüldi. Soňky ýyllarda Türkmenistanyň ägirt uly tebigy gaz gorlaryna elýeterliligi üpjün etmek üçin Russiýa we Hytaý tarapyndan Aşgabada uly gyzyzklanma döredi. Şeýle hem ÝB we ABŞ, gaz üpjünçiligini täzelemegiň we Russiýanyň garaşlylygyndan dynmagyň usuly hökmünde ýurduň energiýa çeşmelerine bolan gyzyklanmanyň artýandygyny görkezdiler. Energetika üpjünçisi hökmünde Türkmenistanyň ähmiýetini göz öňünde tutup, Nyýazow ölenden soň kepillendirilen durnuklylygy üpjün etmek ileri tutulýar. Şol bir wagtyň özünde, Türkmenistanda liderligiň üýtgemegi Merkezi Aziýada giňden ýaýran güýçli syýasy tertipden ýurtda adamzadyň ýokary derejede ösen sosial-medeni durmuşynyň syýasy tertibe geçmek üçin hakyky mümkinçilikdir. Şeýle üýtgeşme Türkmenistandaky ýagdaýa gaty oňyn täsir eder we Merkezi Aziýada reforma üçin itergi bolup biler.
Nyýazow agyr miras galdyrdy. Ol Mihail Gorbaçýow Sowet Merkezi Aziýasynda täze nesliň ýolbaşçylaryny öňe sürensoň, 1985-nji ýylda Türkmenistanda häkimiýete geldi. 1991-nji ýylda Sowet Soýuzy dargansoň prezident boldy. Tizara, Nyýazow garaşsyz Türkmenistanyň nähili bolmalydygy baradaky şahsy pikirine görä ýurdy täzeden gurup başlady. Ol ähli türkmenleriň atasy Türkmenbaşy wezipesine bellendi we Türkmenistanyň "bitarap" statusyny üpjün etmek bahanasy bilen ýurduň ilatyny dünýäniň beýleki ýerlerinden izolirlemek üçin ähli tagallalary etdi. Uglewodorod görnüşindäki ägirt uly tebigy baýlyklar, baýlygyny görkezýän Türkmenbaşa paýtagtyň durkuny täzelemek we prezidenti we maşgalasyny şöhratlandyrýan köp sanly ýadygärlik gurmak ýaly ägirt uly taslamalara başlamaga mümkinçilik berdi. Emma Aşgabadyň gymmat bahaly durkunyň täzelenmegi düýpli garyplygy örtüp bilmedi.
Nyýazow repressiýa we gorky esasynda syýasy tertip döretdi. Prezidentliginiň soňky ýyllarynda ol has despotik boldy we özbaşdak diktatura meňzeýärdi. Türkmenistandaky güýç, prezidentiň howpsuzlyk güýçlerine gözegçilik etmek ukybyna we Nyýazow tarapyndan ýazylan türkmenler üçin ruhy gollanma Ruhnamada jemlenen şahsy ideologiýasyna esaslanýar. Nyýazow ölende, möhüm syýasy işgärleriň hemmesi ýok edilipdi, hatda telewideniýede-de Nyýazowyň köşgündäki ýygnaklarda köp işgäri işden aýyrýandygyny görmek bolýardy.
Ýurduň içinde ýaşaýyş derejesi pese gaçýarka, Türkmenistanyň energiýa üpjünçisi hökmünde ähmiýeti onuň çäklerinden daşarda ösýärdi. Hususan-da, Moskwa äpet Gazprom üçin türkmen gazynyň amatly bahalaryny üpjün etmek we öz gezeginde Russiýanyň içerki bazaryna arzan energiýa üpjünçiligini kepillendirmek üçin birnäçe tagalla etdi. 2006-njy ýylyň aprelinde Pekin we Aşgabat ykdysadyýeti energiýa ýetmezçiligini başdan geçirýän Hytaýa tebigy gaz ibermek üçin turbageçiriji gurmak barada şertnama baglaşdy. Nyýazow ölmezinden ozal ABŞ bilen Hazar deňziniň üsti bilen, şeýle hem Owganystanyň üsti bilen Päkistana we Hindistana turbageçirijiler gurmagyň mümkinçiligi barada gepleşik geçirdi. Şu ýylyň noýabr aýynda Germaniýanyň Daşary işler ministri Frank-Walter Şatinmar tarapyndan Aşgabat şäherine eden sapary wagtynda Nyýazow Germaniýanyň ýaňy-ýakynda açylan “ägirt uly” ýatakdan Ýewropa gaz daşamak üçin niýetlenen täze turbageçirijiniň gurluşygyna gatnaşmagyny teklip etdi.
Nyýazowyň ölümi bilen Türkmenistanyň geljegi näbelli. Nyýazowyň dolandyryş usuly ýurda parahatçylykly geçişe kömek edip biljek syýasy institutlaryň ýok edilmegine sebäp bolandygy üçin, anyk mirasdar ýok.
Nyýazowyň milli aýratynlyga esaslanýan ähli türkmenleri birleşdirmek ugrundaky tagallalaryna garamazdan, tire-taýpa we ybadat däpleri henizem güýçlidir we syýasy ýagdaýyň ösmeginde möhüm element bolmagy ähtimal. Sürgün edilen oppozisiýa agzalarynyň watanyna gaýdyp gelmegine umyt bar, şol bir wagtyň özünde tussag edilen öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradow ýaly syýasy şahsyýetlere-de üns berler. Wise-premýer we Saglygy goraýyş ministri Berdymuhammedow (ýerine ýetiriji prezident bolup işleýär), Goranmak ministri Mammetjeldiýew ýa-da Daşary işler ministri Myradow ýaly türkmen hökümetiniň öňdebaryjy şahsyýetleri mirasdüşer hökmünde agzaldy. Moskwa we Pekin tarapyndan Türkmenistanyň geljegine bolan gyzyklanma, bar bolan ikitaraplaýyn şertnamalara abanýan howpy ýok etmek baradaky güýçli islegleri bilen ýüze çykýar we olar üçin ýurduň täze ýolbaşçylarynyň olara dostlukly bolmagy möhümdir.
Bu näbellilik suratynda halkara jemgyýetçiligi birleşip, ýurtda aç-açan we demokratik sistema geçmegini üpjün etmek üçin işjeň we çalt çäre görmeli. Türkmenistanyň ÝHHG-nyň agzasy hökmünde kabul eden we ÝHHG-nyň Demokratik guramalar we adam hukuklary gullugynyň gözegçiligi astynda kabul edilen halkara ülňülerine laýyklykda geçiriljek indiki saýlawlar ilkinji ädimdir. Emma halkara jemgyýetçiligi saýlawlary geçirmekden saklanmaly däldir, ýurduň täze ýolbaşçylary bilen işleşmeli, kanuny esas döretmeli we ýurtda adamzadyň ýokary derejede ösen hakyky sosial-medeni durmuşynyň syýasatyny döretmeli.
Ýewropa Bileleşigi Merkezi Aziýa döwletlerine bahbitli çemeleşmäni ösdürmek üçin Germaniýanyň ÝB-niň prezidentliginden peýdalanjakdygyny mälim etdi. Çynlakaý özgertmeleri amala aşyrmak üçin Aşgabatdaky täze häkimiýetler bilen işlemek bu bahbidiň bir bölegi bolmaly. Ýewropa Bileleşiginiň Merkezi Aziýa boýunça täze bellenen wekili Aşgabatda wagtlaýyn dolandyryş bilen göni gepleşikleri ösdürmekde, demokratik saýlawlaryň geçirilmegini üpjün etmek, syýasy tussaglary boşatmak we ýurdy daşarky dünýä açmak meselesinde öňdebaryjy bolmaly.
ÝB we ABŞ, ÝHHG we BMG bilen hyzmatdaşlykda, ýurduň ykdysady, jemgyýetçilik we syýasy ulgamyny güýçlendirmek üçin Türkmenistan bilen uzak möhletleýin hyzmatdaşlygy ep-esli güýçlendirmek borjuny yglan etmeli, bu hem adam ösüşi bilen gönüden-göni baglanyşykly bolmaly hukuklar, hukuk kadalary, metbugat azatlygy we adamzadyň ýokary derejede ösen hakyky sosial-medeni durmuşynyň syýasaty. Russiýa we Hytaý durnukly we öz içine alyjy Türkmenistany gurmak boýunça halkara borçnamalaryny paýlaşmalydyr we şeýlelik bilen Türkmenistanyň öňünden aýdylýan we ygtybarly energiýa üpjünçisi roluny goramalydyr.
Türkmenistan Merkezi Aziýada awtoritar dolandyryşy ýeňip geçmeli ýeke-täk ýurt däl.
Goňşy Özbegistan hem dünýädäki iň repressiw rejimlerden biridir. Sebitdäki beýleki ýurtlar, esasanam Gazagystan Günbatar bilen täze gatnaşyklar gurmagy umyt edýändigi sebäpli, Türkmenistanyň demokratiýa tarap hereketi Merkezi Aziýanyň garaňky diktaturalaryny izolirlemäge kömek eder.
Çeşme: Aziainform
