Türkmenistanlylar we daşary ýurtdaky köpler üçin doly garaşylmadyk zat, 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Prezident Saparmyrat Nyýazowa garşy "synanyşyk" diýlip atlandyrylýan kazyýet işinde günäkärlenenleriň arasynda 11 adamyň günäsiniň geçilmegi barada habar geldi.
Şeýle-de bolsa, resmi çeşmeleriň hiç biri-de bu adamlaryň kimdigini we näme üçin günäkärlenendigini we bu hakykata dünýäde we jemgyýetde näme üçin beýle täsiriň bolmalydygyny aýtmaýar. Resmi maglumata görä “dürli şertlere höküm edilen 11 adamyň günäsi geçildi”. Häkimiýetler bu hakykatdan jemgyýetiň “ynsanperwerlik” barada çekişmeler üçin doly peýdalandylar. 11 adamyň atlarynyň sanawy çap edilenden soň, "synanyşyk" sebäpli günäkärlenen adamlar hakda ýörite gürleşýändigimiz belli boldy, ýöne resmileriň hiç biri-de muny aýtmady, bu adamlar näme etdiler we näme üçin bu günä geçiş taýýarlanylanda saýlandylar. Türkmen telewideniýesinde birnäçe gezek görkezilen amnistiýanyň “toba etmegi” bilen baglanyşykly sahnalar, “ynsanperwerlik” we “rehimdarlyk” hereketini görkezen täze prezidentiň bolandygyna halkyň ünsüni ýene bir gezek çekmek üçin niýetlenendir.
Ine, indi Türkmenistana baryp gören Dünýä ýurtlaryndaky ABŞ-nyň Dini azatlyklar boýunça komissiýasynyň agzalary “... ýurtda alnyp barylýan özgertmelere ýokary baha berdiler, esasanam döwlet baştutanynyň dürli şertler bilen azatlykdan mahrum edilen 11 raýata amnistiýa bermek baradaky soňky kararyny belläp geçdiler”. Bu barada ABŞ-nyň Komissiýasynyň agzalary aýdyp geçmegi ýöne ýere däldi, galyberse-de, amnistiýa edilenleriň sanawynda Türkmenistanyň öňki müftüsi Nasrullah Ibn Ibadulla bar, 2004-nji ýylda şol bir "synanyşyk" işinde günäkärlenipdi, Nyýazowyň özi 2003-nji ýylyň ortalarynda bu işiň derňelip, ýapylandygyny aýdypdy, günäkärleriň hemmesi belli boldy we daşary ýurda gaçyp gidenlerden başga köpüsi tussag edildi we iş kesildi. Emma müftiniň düýbünden "synanyşyga" gatnaşandygy üçin däl-de, Nyýazowyň "Ruhnama" kitabyndan sözlemleriň metjitleriň diwarlarynda we minaralarynda ulanylmagyny bozup başlandan soň, Nyýazowyň gaharyna duçar bolandygy barada maglumat bar. Ikinjisi, Yslam dininiň kanunlaryny bozmak, ýöne oppozisiýa hakykaty Nyýazowyň gaharyny getirdi we müfti tussag edildi. Netijede, Geňeş agzalary öňki dini lideriň türmededigini äsgermezlik etmän geçmezler.
Diýmek, iş hakykatdanam “rehimdarlyk” we “ynsanperwerlik” däl ýaly? Ýa-da tutuş bu iş, müftiniň ABŞ-dan gelen şol delegasiýanyň dini meseleler boýunça saparynyň öňüsyrasynda boşadylmagy? ABŞ-nyň komissiýasynyň agzalarynyň müftiniň ykbaly bilen gyzyklanýandygy, häkimýeti bu ädimi etmäge mejbur edeni aç-açan belli bolmazlygy üçin, galanlary müftiniň ýany bilen “zynjyra” baglanyp göýberildimi? Belki-de, hakykat, häkimiýetleriň “synanyşyk” we beýleki kazyýet işleriniň derňewi wagtynda häkimiýetleriň özleri tarapyndan eden hukuk bozulmalarynyň şeýle aç-açan bolandygyna göz ýetirdiler we bu adamlaryň türmede galmagy häkimiýetleriň içerki we daşarky syýasatlarynda agyrlaşdyryjy faktor bolarmy? We häkimiýetler: "Biz bigünä bolandyklary üçin boşadýarys" diýdiler. Emma şonda-da beýle bolmady! Bu “11 sanawdan” adamlar, garyndaşlary-da aç-açan toba etmäge, prezidente minnetdarlyk bildirmäge we özlerine we watanyna bolan söýgüsini subut etmek üçin etjek işlerine söz berip, günälerini doly boýun aldylar we häkimiýetleri maýyp bolan ykballary üçin islendik jogapkärçilikden doly azat etdiler.
Ýöne bu 11 sanawda “synanyşykda” günäkärlenýänleriň garyndaşlary we tanyşlary bar we olaryň günäsi diňe garyndaşlary ýa-da tanyşlary bolmakdan ybarat, ýöne başga hiç zat ýok. Emma türkmen häkimiýetleriniň nazarynda bu hakykat diňe beýleki jenaýatlaryň agyrlaşmagy däl, özi-de jenaýat. Häkimiýetler
Häkimiýetleriň nädogry bir zat eden adamlaryň garyndaşlaryny yzarlamak praktikasynyň Nyýazow bilen ýitirim bolanyny oýlamak sadalyk bolardy. Asla ýok! Edil şonuň ýaly, täze hökümet tarapyndan agdarylan resmileriň garyndaşlary hem yzarlanmalara sezewar edildi. 2002-nji ýylda "synanyşyk" işinde günäkärlenýän Şyhmyradow doganlaryň soňky ukyply garyndaşlaryna eýýäm 2007-nji ýylyň iýul aýynda (şol bir wagtyň özünde ene we ogul) iş kesildi. Şeýlelik bilen, häkimiýetler “sanawlar” nukdaýnazaryndan pikirlenmegi dowam etdirenlerinde, döwletiň haýsy “ynsanperwerligi” barada gürleşip bileris, ýygnananlaryň hemmesiniň aňyrsynda belli bir adamyň ykbalynyň bardygyny ýatdan çykarmalymy?
Şol ýörelgäni ulanyp, “syýahat çäklendirmeleriniň” sanawlary ýa-da, şeýle hem, Türkmenistandan çykmagy gadagan edilen adamlaryň “gara sanawlary” düzüldi we doldurylmagyny dowam etdirýär. Şol bir wagtyň özünde hiç haçan iş kesilmedik ýa-da jenaýat jogapkärçiligine çekilmedik adamlar hukuklaryndan mahrum edildi. Olaryň aglaba köplügi bir maşgala degişliligi ýa-da bir wagtlar türkmen häkimiýetlerini haýsydyr bir derejede gaharlandyran adamlar bilen tanyşmakda günäkärlenýär. Şol sanawlarda žurnalistler, dissidentler, ylmy, jemgyýetçilik, dini şahsyýetler, intelligensiýanyň wekilleri, masgaraçylykly işgärler we maşgala agzalary bar. Şol “sanawlar” maşgala agzalarynyň beýleki “sanawlardan” girmeginiň we okamagynyň öňüni almak üçin ýurduň ähli ýokary okuw mekdeplerine we “saýlama mekdeplere” iberildi.
Nyýazow tarapyndan döredilen öz halkyny bölmek “sanaw” ulgamy häzirki hökümetiň gurluşlaryna gaty laýyk gelýär we oňa goşulan ähli artykmaçlyklary almaga mümkinçilik berýär. Bir zatdan başga. Nyýazow garyndaşparazlygyň we tireparazlygyň ýüze çykmagyna garşy mümkin boldugyça göreşdi. Bu nukdaýnazardan haýsy taýpadan we haýsy wezipeli adamyň döwlet edaralarynda garyndaşlary bar, onuň öz “sanawlary” bardy. Şäriklerinden biri garyndaşlaryny we obadaşlaryny süýräninde berk netijä geldi, bir ýa-da iki gezek nägileligini bildirdi. Bu hadysalaryň öňüni almak üçin ýakyn we uzak garyndaşlaryň bilelikdäki jemgyýetçilik hyzmatyny we doganlygyň ýüze çykmagyny çäklendirýän we gadagan edýän ýörite kanun kabul edildi. Emma täze hökümet, henizem hereket edýän kanuny bozup, maşgala, tire-taýpa we jemgyýetçilik gatnaşyklaryna esaslanýan dolandyryjy taýpany döretmäge mümkinçilik berýär. Bu maksat bilen eýýäm has köp “sanawlar” düzülýär we öňe sürülýär. Emma eýýäm döwletiň ilkinji adamy ýa-da töweregindäkiler bilen gatnaşygy sebäpli wepaly bolup bilýänler. Şeýle işgärler syýasatynyň ýüze çykmagy ýakyn wagtda äşgär bolar, ýöne bu häzir gürleşjek zadymyz däl.
Türkmen jemgyýetiniň ikä bölünendigine hemmeler düşünýär. “2 sanawda” bar bolanlara we ol ýere barmakdan gaça durýanlara, häkimiýete girmek üçin garyndaşlygy ulanýanlara we garyndaşlygy üçin ejir çekýänlere. Şeýle-de bolsa, häkimiýetler beýle bölünişigiň doly howpuna düşünmeýärler we “sanaw” kategoriýalarynda pikirlenmegi dowam etdirýärler. Tire-taýpanyň Aziýa jemgyýetinde hadysa hökmünde bolup geçendigi we şeýle boljakdygy düşnüklidir. Ýöne bu esasda gorkuzmak we jeza bermek ulgamyny gurmak 30-njy ýyllaryň yza gaýdyp gelmegi we jemgyýetiň şeýle bölüniş prinsiplerinde döwlet gurmak orta asyrlara gaýdyp gelmekdir.
Täze hökümet tarapyndan görülýän ähli ädimler, diňe bu hereketler asyl beýannamalaryň azyndan ýarysyny öz içine alýan halatynda kabul edilip bilner. Wada berlen pensiýalar dikeldildi, ýöne asyl derejesine ýetmedi; ýokary bilime bolan isleg häkimiýetleriň rugsat beren çäginden has öňde. 6 aýyň dowamynda Howpsuzlyk Güýçleriniň hyýanatçylykly ulanylmagyny derňemek boýunça komissiýa diňe 11 şahsy işi derňedi. “Elýeterli internet” henizem elýeterli däl we bar bolanlar, häkimiýetleriň girmegine rugsat berlen ulgamlaryň şol bir “sanawlary” bilen çäklenýär.
Azat Gurbanow (Aşgabat)
