Türkmenistana baryp görmek isleýänler üçin gysga maglumat gollanmasy
Türkmen häkimiýetleriniň we Türkmenistanyň prezidentiniň özi, dürli görnüşli garaşsyz gözlegleri halamazlyk üçin ähli sebäpler bar, netijede bir ýa-da beýleki reýtingiň jemlenmegi, Türkmenistanyň köplenç bellän ýeri, daşary ýurtly däl bolsa, soňam tablisanyň aşaky setirlerinde yzygiderli tapylýar.
Ýurdy “metbugat azatlygyny iň erbet bozýan” we “internetiň duşmany” (“Serhetsiz habarçylar”) yglan etmek ýa-da Prezident Berdimuhammedowy dünýäniň iň erbet 10 diktatorynyň sanawyna 5-nji orunda goýmak (2010, Daşary ýurt Syýasat žurnaly) Türkmenistanyň “Döwlet adamlar üçin” diýip yglan edilmegine we 2012-nji ýylda gelen wagtyna düýbünden laýyk gelmeýär - “Güýç we bagt döwri” gözlegçileriň özlerine we köplenç öz erkinligine we ýakynlarynyň howpsuzlygyna töwekgelçilik edip, işlerine goşant goşýan meýletin kömekçilere bolan garaýşyna täsir edip bilmedi.
Şeýle-de bolsa, Türkmenistanyň ýolbaşçysynyň ähli baha beriş netijelerine oňaýsyz garaýşy ýok. BMG tarapyndan 2012-nji ýylda neşir edilen “Gallup” (Gallup International) halkara gözleg merkeziniň habaryna görä “bagt reýtinginde” Türkmenistan 156 ýurduň arasynda 32-nji ýerde durýar we öňki SSSR-iň iň bagtly döwleti diýlip ykrar edildi. Türkmeniň ähli habar beriş serişdeleri bu barada göwünjeňlik bilen habar bermediler. Şeýle-de bolsa, soňraky hormat mekanyndan Türkmenistan peselip başlady we 2016-njy ýyla çenli diňe 65-nji orny eýeledi, elbetde bu barada heniz habar berilmedi.
Ýurtda geçiriljek V Aziýa ýapyk oýunlarynyň öňüsyrasynda, Türkmenistanyň prezidenti ähli çäreleri ulanyp, bu çäräni halkara derejesinde wagyz etmegi buýurdy. Köp sanly konferensiýa we tegelek stol guraldy we geçirildi. Ýakynda Awazada “Dünýä metbugatynda Aziýa oýunlary” metbugat forumy geçirildi. Bir ýyldan gowrak wagt bäri, “Tüýdük üçin ýatdan çykarylan saz” filmindäki meşhur Tambow hory ýaly, at çapyşyk ýaryşy ýurtda aýlanýar. Gazagystanyň paýtagtyndaky “Astana EXPO-17” sergisinde Aziýa oýunlarynyň nyşanlary bolan dokma önümleri, ýadygärlik sowgatlary we esbaplar Türkmenistan meýdançasynda köp görkezilýär, Aşgabat olimpiýa obasy oýunlar maksatnamasyna goşular we sport görnüşleri barada suratlar we wideolar görkezilýär.
Türkmenistanyň daşary ýurtlardaky ilçihanalarynyň işgärlerine ýakyn wagtda geçiriljek oýunlar barada maglumatlary öz ýurtlarynda has işjeň ýaýratmak maslahat berilýär. Tanyşdyryş çäreleri Türkmenistanyň Ukrainadaky, Azerbaýjandaky, Germaniýadaky, Russiýa Federasiýasynyň, Gyrgyzystanyň, Belarusyň, Hytaýyň ilçihanalary, şeýle hem BMG-nyň Nýu-Ýorkdaky baş edarasy tarapyndan gurnaldy. BMG Baş Assambleýasy resmi resminama hökmünde şu ýylyň aprel aýynda Awazada geçirilen Halkara sport kongresiniň “Aziýa oýunlary 2017: Parahatçylyk we ösüş üçin halkara sport hyzmatdaşlygy” atly soňky jarnamasyny çap etdi. Germaniýada Oýunlar üçin mahabat afişalary bolan awtobuslar işläp başlady. “Aziýa oýunlary 2017” tematiki sergisiniň açylyşy Pekinde gurnaldy...
Bu "möhüm" wakadan daşda durmazlyk, şeýle hem Aşgabat Aziýa oýunlaryna baryp görmek isleýän daşary ýurtly žurnalistleriň we jahankeşdeleriň gyzyklanmasyny göz öňünde tutmak üçin biz öz gezegimizde mümkin boljak ýurt barada käbir statistiki maglumatlary hödürleýäris.
Ähli maglumatlar resmi çeşmelerden alnan.
Sosial ösüş bahalary
1. Adam ösüş indeksi (AÖI). Birleşen Milletler Guramasynyň Ösüş Maksatnamasynyň (BMGÖM) hünärmenleri tarapyndan hasaplanýar. Ýurduň saglyk, bilim we raýatlarynyň üç esasy ugurda gazanan girdejileri babatynda gazananlaryny ölçeýär:
- ömrüň dowamlylygy görkezijisi: dogulanda ortaça ömrüň dowamlylygy bilen ölçelýän saglyk we uzak ömür; - bilim indeksi: mekdep ýaşyndaky çagalar üçin ortaça garaşylýan ýyl we ulular üçin ortaça okuw ýyllary bilen ölçelýän bilime elýeterlilik; - jemi milli girdeýji görkezijisi: adam başyna düşýän umumy milli girdeji (UMG) bilen ölçelýän mynasyp durmuş derejesi.
Türkmenistan ortaça AÖI derejesi bolan döwlet hökmünde ykrar edildi (188 ýurtdan 109-njy orunda, Müsür bilen Gabonyň arasynda).
2. Ömrüň dowamlylygynyň derejesi. Sosial-demografiki ösüşiň esasy görkezijilerinden biri. Birleşen Milletler Guramasynyň Ösüş Maksatnamasy (BMGÖM) tarapyndan gözlenildi.
Türkmenistanda ortaça ömri 65,6 ýyl (Mýanma bilen Madagaskaryň arasynda 190 ýurtdan 142-nji orunda).
3. Bagt derejesi. Ýurtlaryň ýaşaýjylaryny bagtly durmuş bilen üpjün etmek ukyby taýdan gazananlaryny ölçeýär. Iňlis gözleg merkeziniň Täze Ykdysady Gaznasynyň usullaryny ulanyp hasaplanýar.
Türkmenistan, Efiopiýa bilen Namibiýanyň arasynda 151 ýurduň arasynda 95-nji ýerde durýar.
4. Bilim derejesiniň derejesi. BMGÖM görkezijisi. Uly ýaşlylaryň sowatlylygynyň görkezijisi we bilim alýan okuwçylaryň umumy paýynyň görkezijisi hökmünde hasaplanýar.
Türkmenistan, Tunis bilen Kolumbiýanyň arasyndaky 180 ýurtdan 108-nji orunda durýar.
5. Çaga ölüminiň derejesi boýunça baha bermek. BMGÖM, Birleşen Milletler Guramasynyň Çagalar Gaznasy (UNISEF), Birleşen Milletler Guramasynyň Ykdysady we Durmuş Işleri Ministrligi (UNDESA), Bütindünýä Saglyk Guramasy (BSG) we Bütindünýä Bankynyň gatnaşmagynda gözleg geçirildi. 1000 diri dogluşda bir ýaşa çenli çagalaryň ölenleriniň sany hasaplanýar.
Türkmenistan Zimbabwe bilen Papua Täze Gwineýanyň arasyndaky 193 ýurtdan 144-nji orunda durýar. Netije gynandyryjy: 1 müň çaga doglanda 44,6 ölüm!
Syýasy ösüş derejeleri
1. Döwlet dolandyryşynyň hili. Bütindünýä bankynyň usulyýetine görä 0-dan 100-e çenli döwlet dolandyryşynyň hiliniň alty görkezijisini ulanyp hasaplanýar (görkeziji näçe pes bolsa, şonça-da erbet)
Türkmenistan:
a) ilatyň pikirini we döwlet edaralarynyň jogapkärçiligini göz öňünde tutmak - 0.95; b) syýasy durnuklylyk we zorlugyň ýoklugy - 54.03; c) hökümetiň netijeliligi - 9.57; d) kanunçylygyň hili - 1.44; e) kanunyň hökmürowanlygy - 6.64; f) korrupsiýanyň öňüni almak - 4.31.
2. Demokratiýa derejesi. Iňlis gözleg merkeziniň usullaryna görä hasaplanýar “The Economist Intelligence Unit” bäş esasy görnüşde: saýlaw tertibi we plýuralizm; hökümet işi; syýasy gatnaşmak; syýasy medeniýet; raýat azatlyklary.
167 ýurt rejim görnüşi boýunça dört görnüşe bölünýär: doly demokratiýa; demokratiýa ýeterlik däl; gibrid (iň kiçi) rejim; awtoritar rejim.
Türkmenistan awtoritar rejime eýe ýurt hökmünde kesgitlenýär (10 ballyk ulgamda 1,72 bal). Özbegistan bilen (Ekwatorial Gwineýa bilen Saud Arabystanynyň arasynda) 161-162-nji orny eýeleýär.
3. Döwlet gowşaklygy görkezijisi. Garaşsyz jemgyýetçilik guramasy Parahatçylyk gaznasy tarapyndan hasaplanýar. Häkimiýetleriň öz çäkleriniň bitewiligini, şeýle hem ýurtdaky demografiki, syýasy we ykdysady ýagdaýy dolandyrmak ukybyny (we ukypsyzlygyny) häsiýetlendirýär. Jemgyýet, ykdysady we syýasy görkezijileri göz öňünde tutýar. Ýurtlary 4 görnüşe bölýär: durnuksyzlygyň ýokary derejesi (töwekgelçilikleriň möhüm derejesi); ortaça derejeden pes durnuklylyk derejesi (töwekgelçilikleriň howply derejesi); ortaça durnuklylyk derejesi (pes töwekgelçilik derejesi) bolan döwletler; ýokary durnuklylygy bolan döwletler (töwekgelçilik ýok).
Türkmenistan ýokary durnuksyzlyk derejesi (töwekgelçilikleriň möhüm derejesi) ýurt hökmünde toparlara bölüner.
4. Metbugat azatlygynyň reýtingi. Halkara hökümete degişli bolmadyk “Freedom House” tarapyndan öndürildi. Medýa azatlygy görkezijisi 100 ballyk şkalada baha berilýär. Umumy bal näçe ýokary bolsa, ýurduň ýagdaýy erbet. Ähli ştatlar üç şertli topara bölünýär: erkin habar beriş serişdeleri bolan ýurtlar (0 bilen 30 bal aralygynda); bölekleýin erkin metbugaty bolan ýurtlar (31-den 60 bal aralygynda); erkin habar beriş serişdeleri bolan ýurtlar (61-den 100 bal aralygynda).
Türkmenistan erkin däl habar beriş serişdeleri bolan ýurt hökmünde kesgitlenýär (100-den 95 bal). 199 ýurtdan 197-nji orunda (Eritreýa bilen Özbegistanyň arasynda).
5. Korrupsiýa reýtingi. Ýurtda we daşary ýurtlarda ýaşaýan hünärmenleriň kabul ediş derejesine baha bermek esasynda halkara hökümete degişli bolmadyk “Transparency International” guramasynyň usulyýetine laýyklykda hasaplanýar. Bu görkeziji, döwlet ulgamyndaky korrupsiýa derejesine düşünmek esasynda 0-dan (korrupsiýanyň iň ýokary derejesi) 100-den (korrupsiýanyň iň pes derejesi) ýurtlary we sebitleri düzýär.
Türkmenistan Komor bilen Zimbabweniň arasyndaky 176 ýurtdan 154-nji orunda durýar (100-den 22 bal).
Ykdysady ösüş derejeleri
1. Jemi içerki önüm (JIÖ) boýunça ýurtlaryň ähliumumy reýtingi. Bütindünýä bankynyň usullaryna görä hasaplanýar. Ykdysady ösüşiň esasy mukdar görkezijilerinden biri, belli bir döwürde (adatça bir ýyl) bir ýurduň ykdysady işiniň netijelerini, ykdysady ösüş depginini we derejesini iň umumy düşündirmek üçin ulanylýar.
2015-nji ýyla çenli Türkmenistanyň jemi içerki önümi 47,932 milliard dollar bolup, 193-den 86-njy boldy (Tanzaniýa bilen Panamanyň arasynda).
2. Adam başyna düşýän umumy milli girdeji boýunça ykdysadyýetleriň ähliumumy reýtingi (GNI). Bütindünýä bankynyň usullaryna görä hasaplanýar. Ýurtlary üç görnüşe bölýär: ýokary GNI bolan ýurtlar (12,616 dollar we ondan ýokary); ortaça GNI bolan ýurtlar (1,036 dollardan 12,615 dollar) we GNI pes ýurtlar (1035 $ we ondan aşak).
8020 dollar görkezijisi bolan Türkmenistan, ortaça GNI derejesi bolan ýurtlaryň arasynda (Rumyniýa bilen Kolumbiýanyň arasynda) toparlara bölünýär.
3. Ykdysady erkinligiň bahasy. Amerikan gözleg merkezi “The Heritage Foundation”, “The Wall Street Journal” bilen hyzmatdaşlykda neşir edildi. On dolandyryş görkezijisiniň arifmetiki ortaça ulanylmagy bilen hasaplanýar:
- emläk hukuklary; - azatlyk; -korrupsiýadan; - salgyt azatlygy; - hökümetiň gatnaşmagy; - kärhana azatlygy; - zähmet azatlygy; - pul azatlygy; - söwda azatlygy; - maýa goýum azatlygy; - maliýe azatlygy.
Her görkeziji üçin 0-dan 100-e çenli bal berilýär, soň netijeler jemlenýär. Bal näçe ýokary bolsa, ykdysady erkinlik derejesi hem şonça ýokarydyr. Netijede, ähli ýurtlar bäş şertli topara bölünýär: erkin ykdysadyýetli ýurtlar (mümkin bolan 100-den 80 baldan köp); esasan erkin ykdysadyýetli ýurtlar (70-den 80 bal aralygynda); ortaça erkin ykdysadyýetli ýurtlar (60-70 bal); esasan erkin ykdysadyýetli ýurtlar (50-60 bal); erkin ykdysadyýetli ýurtlar (50 baldan az).
Türkmenistan 178-den (Eritreýa bilen Zimbabweniň arasynda) 174-nji orunda durýan ykdysadyýeti (41,9 bal) bolan ýurtlara bölünýär.
4. Daşary ýurt göni maýa goýumlaryny çekmegiň bahasy. Maglumat çeşmesi Bütindünýä bankynyň Dünýä ösüş görkezijileriniň maglumatlar binýadydyr.
2014-nji ýylyň ahyrynda jemi 3.061 milliard dollar bilen Türkmenistan 196 ýurtdan (Gana bilen Eýranyň arasynda) 50-nji orny eýeledi.
Ylmy we tehniki işjeňligiň bahasy
Deň gözden geçirilen ylmy žurnallarda çap edilen gözleg makalalarynyň sany bilen hasaplanýar. Maglumat çeşmesi, Tomson Roýteriň, ABŞ-nyň Milli Ylym Gaznasynyň we halkara ylmy guramalaryň ylmy statistika maglumatlar binýady. Aşakdaky ugurlary öz içine alýar: Ýer ylymlary, astronomiýa we kosmos, matematika, fizika, himiýa, biologiýa, lukmançylyk, psihologiýa, sosiologiýa, inženerçilik we tehnologiýa, awtoulag gurluşygy, oba hojalygy ylymlary.
Türkmenistan bu görnüşdäki 195 ýurduň arasynda (Andorra bilen Mikroneziýanyň arasynda) 179-njy ýerde durýar.
Maglumat we aragatnaşyk ösüşi
1. Internetiň ösüşi. Maglumat we aragatnaşyk tehnologiýalarynyň (IKT) ösüşiniň umumy derejesine baha bermekde esasylardan biridir. Milli statistika we halkara guramalaryň maglumatlaryna esaslanyp, Halkara telekommunikasiýa bileleşiginiň usulyýetine görä hasaplanýar, her 100 adama internet ulanyjylarynyň sany.
2014-nji ýyla çenli Türkmenistan 7.2 / 100 (Ruanda bilen Yragyň arasynda) 211-den 176-njy orny eýeledi.
2. Elektron hökümetiň ösüş derejesi. BMG tarapyndan üç esasy görkeziji esasynda baha berilýär: internet hyzmatlarynyň gurşawy we hili; IKT infrastrukturasynyň ösüş derejesi; adam maýa goýumy.
2014-nji ýylda Türkmenistan 193-den 128-nji orunda (Kabo Werde bilen Täjigistanyň arasynda).
Bellik: ähli görkezijiler Türkmenistanyň ilatynyň 5,110,000 görä hasaplandy.
Netijeleriň, iň ýokarysy we “bagty” hasaba almasaň, hökümetiň we ýurduň ýolbaşçylarynyň düýbünden üstünlikli däl işlerini ýumşaklyk bilen häsiýetlendirýändigini bellemek kyn däl. Raýatlaryň özleri barada aýdylanda bolsa, tersine, oňyn häsiýetleri görkezýärler. Türkmenistanyň raýatlarynyň arasynda durmuşdan kanagatlanmak derejesiniň aýylganç taýdan pesdigine garamazdan - 178-den 171 ugur (Belarus bilen Ermenistanyň arasynda), olar diňe bir oňyn bolman, “Bagt derejesi” görkezijisinde görkezilişi ýaly – 151-den 95, ýöne duýgur we sahy (haýyr-sahawat reýtinginde 135-den 26-njy orny) eýeleýär.
Doly korrumpirlenen ýurtda, awtoritar rejim, erkin ykdysadyýet, syýasy ösüşiň pes derejesi, howply howp derejesi, ömrüň pes bolmagy we bäbek ölüminiň iň ýokary derejesi bolan adamlar bu bahasyna ýetip bolmajak häsiýetleri saklamagy nädip başarýandyklary henizem syr bolup galýar.
Nurgözel Baýramowa
Gundogar.org
