Türkmenistan söz azatlygynyň duşmanlaryndan biri bolmagynda galýar.
Türkmenistan, esasanam Aşgabat, nyşanlardan doly. Daşary işler ministrliginiň binasy - üçeginde ýer şary, stomatologiýa merkezi - diş görnüşinde we oftalmologiýa merkezi - göz görnüşinde, howa menzili - uçýan laçyn, nebit we gaz instituty - buraw desgasy görnüşinde. Ýöne hemme ýerde Ahal aty nyşany bar, alamanyň simboly (türkmençe terjimesi- alaman - talaňçylyk maksady bilen çozuş - “Nezavisimaya Gazeta”) pars goňşularyna tarap.
Ýöne aýratyn manyly nyşanlaram bar. Bu, “Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň erkin döredijilik merkezi” (binanyň ýazgysynyň aýdyşy ýaly. - “NG”) - Aşgabadyň merkezinde açyk kitap görnüşinde ýasalan bina. Türkmenistanyň ilkinji prezidenti Saparmyrat Nyýazow - Baky Beýik Türkmenbaşy (bularyň hemmesi resmi atlar. - "NG"), Türkmenistanyň ähli merkezi metbugat serişdeleriniň redaksiýalaryny öz içine alýar. Bu ajaýyp bir zat – ýazyjy jurnalistleriň hemmesini bir binada ýygnamak, olary doly gözegçilik astynda saklamak we hemmesini "Erkin döredijilik merkezi" diýip atlandyrmak. Ine size nyşany we manysy.
Türkmenistanda senzuranyň resmi yglan edilmegi 1992-nji ýylda, "10 ýyllyk abadançylyk" döwlet maksatnamasynyň kabul edilmeginde bolup geçdi, soň Nyýazow bu döwür üçin "... metbugata gözegçilik, metbugat dörediljekdigini" aýtdy. Türkmenistanyň konstitusiýasy we beýleki kadalaşdyryjy hereketler senzurany gadagan eden-de bolsa, Nyýazow söz hukugyny netijeli kanunlaşdyrdy. Ýeri gelende aýtsak, ol bu dilden aýdylýan hukugy has köp ulanmagy dowam etdirer we netijede ony köp babatda milli kanunlar we adaty kanunlar bilen çalşar. Onuň oruntutary Gurbanguly Berdimuhamedow hem bu hukukdan peýdalandy. Ogly we mirasdüşeri Serdar Berdimuhamedow entek bu ýolda özüni görkezmedi, emma onuň Internet bilen iş salyşmagy (07/25/22 "NG" serediň) estafeta ýaryşynyň we beýleki däp-dessurlaryň dowam etjekdigine şübhe ýok.
Türkmen jurnalistleriniň hemmesi ýa-da köpüsi diýen ýaly 1993-nji ýylyň aprelinde psihologiki näsazlygy başdan geçirdi. Soňra derňew jurnalisti, şol wagtky esasy gazet “Türkmenenskaýa Iskra” bölüminiň müdiri, türkmen güýçleriniň iň ýokary derejeli korrupsiýasy barada bir topar makala taýýarlaýan Natalýa Sosnina yzsyz ýitirim boldy. Bu jenaýat hiç haçan derňelmedi we Sosninanyň jesedi tapylmady. Şol döwürde beýle uly bolmadyk jurnalistika jemgyýeti kimi bu hünäri terk etdi, köpüsi ýurtdan çykdy, ýöne köplük öz-özüni senzura etmegiň rejimini açdy we onuň içinden hiç çykmady.
Kem-kemden Türkmenbaşy adyny alan Nyýazow merkezi gazetleriň hemmesini öz adyndan hasaba alyp başlady. Ýörüte atda şeýle diýdiler - "esaslandyryjy - Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy." Şol bir wagtyň özünde, mysal üçin, "Bitarap Türkmenistan" gazetinde esaslandyryjy baradaky maglumatlaryň gapdalynda "Gazet 1924-nji ýyldan bäri neşir edilýär" jümlesi uzak wagtlap, Nyýazowyň dogulmazyndan 16 ýyl öň galypdy. Şol bir wagtyň özünde, her telewizoryň ekranynyň ýokarky sag burçunda Nyýazowyň özüniň altyn profili peýda boldy we häzirki programmanyň çäginden daşarda hemişe bardy. Şol bir wagtyň özünde, Nyýazow milli uniwersitetde jurnalistikany ýok etdi.
Iň oňat diktatorlygy gurmak üçin häzirki zaman şertlerinde näçe wagt gerekdigi soralanda 10 ýyl diýip bolar. 1991-nji ýylda Türkmenistanda perestroýka döwrüniň azat adamlarynyň sesleri ýaňlandy. Eýýäm 2001-nji ýylda Nyýazow türkmenleriň durmuşynyň ähli ugurlaryny diýen ýaly kodlaşdyrýan ajaýyp "Ruhnama" eserini neşir etdi, ýöne ilki bilen olary bilmek we gürlemek hukugyndan mahrum etdi. We maglumat almakdan. Diktatorlyk ähli häsiýetler - şahsyýet kulty, söz azatlygynyň ýoklugy, başgaça pikirleriň ýok edilmegi, gizlin hyzmatlaryň agdyklyk etmegi, içerki we daşarky duşmanlary yzygiderli gözlemek bilen çarçuwalanandyr. We köpsanly jurnalistleriň ýykymy altynda galan köpçülikleýin repressiýalary.
Nyýazow, daşary ýurt habar beriş serişdeleri, emigrant web sahypalary we Azatlyk radiosynyň türkmen gullugy (Russiýa Federasiýasynda daşary ýurt agenti hökmünde ykrar edilen) bilen işleşýänlere aýratyn ýigrenç duýdy. Käbirleri psihiatrik klinikalara äkidildi, hemmesine diýen ýaly ýurtdan çykmak gadagan edildi, käbirleri zor bilen kowlup, raýatlygyndan mahrum edildi. 2006-njy ýylyň sentýabr aýynda Azatlygyň habarçysy Ogulsapar Myradowa Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň kazyýetden öňki tussaghanasynda öldürildi. Jurnalistleriň pikiriçe, köpler özlerine gelmegine garaşýardylar - ýurtdan gizlenmäge ýa-da çykmaga ýol ýokdy. Nyýazow töhmetçileriň tapylmagyny we olara garşy jeza berilmegini, galp hadysalara jogap hökmünde gizlin gulluklaryň, "Günbatarda we Russiýada töhmetçilikli maglumatlary" ýygnamak we ýaýratmak bilen meşgullanýan birnäçe "zyýanly torlary" paş etmek üçin taýýarlanan galp wakalara jogap berdi. Internete girmek şol döwürde agyrlaşdyrýan ýagdaý hasaplanýardy. Bu kynçylyklaryň hemmesi 2006-njy ýylyň dekabrynda Nyýazow ölenden soň birneme soňlandy. Soň bolsa köpler erkin dem aldylar - gysga salymdan howp abanýan ýalydy.
Hakykatdanam, Nyýazowyň ornuny tutan Berdymuhammedow gizlin gulluklary birneme gabady, 2007-nji ýylda internete we e-poçta rugsat berdi, internet kafeleri açyldy we birnäçe jurnalistiň ýurtdan çykmagy gadaganlygy galdyryldy. Derrew däl, ýöne jurnalistler üçin hakyky türme howpy dälihana iberilmek howpy bilen çalşyryldy, käbirleri, Nýazow döwrüniň iň diri galanlarynyň gapysynyň aşagyna kesilen goýun kellesi görnüşindäki psihologiki basyş sebäpli ol ýere ýetdiler.
Berdymuhammedow hatda “Serhetsiz lukmanlar” ýaly birnäçe halkara jemgyýetçilik guramasynyň gelmegine we işlemegine rugsat berdi. Görnüşi ýaly, gysga wagtlap. Hatda şol döwürde ÝHHG-nyň metbugat işleri bölüminiň öňki başlygy, jurnalistleriň yzarlanmagy üçin Türkmenistany berk tankytlaýan Freimut Duve-de käbir seminarlar üçin ýurda girmäge rugsat berildi.
Emma hemme zat kadaly ýagdaýa geldi. Daşary ýurt habar beriş serişdeleri bilen hyzmatdaşlyk edýän, materiallaryny bloglara ýa-da wideolara sosial ulgamlara ýerleşdirýän immigrant web sahypalary bilen hyzmatdaşlyk edýän jurnalistleriň ýigrenji aradan aýrylmady. Şeýle hyzmatdaşlykda günäkärlenenler galp işlerde 3-5 ýyl azatlykdan mahrum edilmek üçin türmä iberilýär we Azatlyk habarçysy Annamyrat Bugaýewiň 2019-njy ýylyň aprelinde pajygaly ölüm ýagdaýy soraglary dowam etdirýär.
Häzirki zaman resmi jurnalistikasy barada aýdylanda bolsa, hemme zat tertipli. Arassa, hyzmat ediji hilde bar we Nyýazowyň döwründe döwletden kän bir tapawutlanmaýar. Hawa, häzirki zaman tehnologiýalaryna we daşary ýurt dillerine eýe bolmak ýaly belli bir yşyk peýda boldy. "Jurnalistika" hünäri boýunça bilim birbada üç uniwersitetde alnyp bilner. Ýöne juurnalistika sehiniň doldurylmagy resmi türkmen metbugatynyň hiline hiç hili täsir etmeýär - ýaşlar jemgyýet we profesional borjy duýmadan jogapkärçilik çekmeýän ideologiýa frontunyň söweşijileriniň hataryna goşulýarlar we dargaýarlar. Bu düşünjeler doly magtalan we wepalylyk duýgusy ýerine çalyşýar.
Serdar Aýtakow Merkezi Aziýa boýunça bilermen.
