ABŞ-nyň Döwlet departamenti dünýäde dini azatlyklar baradaky ýyllyk hasabatyny neşir etdi, bu hasabatda türkmen häkimiýetleriniň dini toparlara garşy ulanýan “biynjalyk ediji amallaryna” ünsi çekdi, ýöne Türkmenistany aýratyn alada goýýan ýurtlaryň sanawyna goşmady.
Muňa garamazdan, goňşusy Özbegistan müňlerçe takwa musulmanlaryň we hökümet tarapyndan tassyklanan dini guramalaryň daşynda işleýän beýleki dindarlaryň tussag edilmegi sebäpli sanawa goşuldy.
Türkmenistan Özbegistan ýaly rehimsiz usullary ulanýar, berk döwlet gözegçiliginiň çäginden daşarda alnyp barylýan imanyň we dini işleriň ähli görnüşlerini basyp ýatyrýar. Şeýle hem ýurtda dini birleşikleriň işini kadalaşdyrýan kanunçylykda hiç hili özgertme bolmady. Mundan başga-da, häkimiýetler hereket edýän kanunlara laýyklykda hereket edýän dini guramalary hem hasaba almakdan ýüz öwürýärler. Şeýle-de bolsa, ABŞ-nyň Halkara dini azatlyklar boýunça ikitaraplaýyn komissiýasynyň maslahat berşi ýaly aýratyn aladalanýan ýurt hökmünde bellemek, ABŞ-nyň hökümetiniň, hatda adam hukuklary nukdaýnazaryndan zyýanlydygyna ynanmak we mundan beýläk razylyk almak isleýän Türkmenistany sylaglamak islän zady däl, onuň demirgazyk paýlaýyş torunyň işini üpjün etmek, şeýle hem Türkmenistanyň möhüm nebit we gaz gorlaryny ösdürmäge gatnaşmak üçin hyzmatdaşlyk.
Düzgün bolşy ýaly, Amerikan häkimiýetleriniň adam hukuklary syýasatynyň kemçiligi, hasabatyň we hasabatlaryň ygtybarlylygyna garamazdan, ýagdaýy içgin öwrenmegine, şeýle hem ygtybarly dälleriň meselelerini öwrenmegiň netijelerine esaslanýar. - Hökümet guramalary, käbir ýurtlar bilen gatnaşyklara bolan çemeleşmesi, öz resminamalarynda bar bolan tankytlaryň doly çuňlugyny göz öňünde tutmaýar. Şu ýyl, hatda hasabatyň özi-de Türkmenistanda bar bolan sütem derejesini doly suratlandyrmaýar we häzirki ýagdaýyň käbir taraplaryny ýitirýär.
Birinjiden, resminamada diktator Saparmyrat Nyýazowyň döwründe döredilen we ähmiýetini ýitirýän, emma henizem köp sebitde barlygyny saklaýan Ruhnama diýlip atlandyrylýan döwlet kult kitaby hakynda hiç zat agzalmaýar. Ruhnama kitabynyň äpet heýkeli şäher meýdançalarynyň birinde dur we Ruhnama uniwersiteti henizem işleýär. Bu “ruhy taglymatlar” indi orta mekdep okuw meýilnamasynda hökmany sapak bolmasada, başlangyç we orta mekdeplerde henizem okadylýar. Bu ýyl döwlet uniwersitetlerine girmek üçin Ruhnamany bilmek hem zerur boldy. Ýakynda, türkmen häkimiýetleri kitabyň döredilmeginiň on ýyllygyny bellemek we 12-nji sentýabry dynç alyşyň resmi senesi etmek kararyna geldiler, Nyýazowyň ölüminden köp ýyl geçenden bäri geň, şahsyýet kultynyň beýleki görnüşleri ýok edildi we bu täze çärä zerurlyk ýokdy. “Merkezi Aziýa” habarlar hasabatynyň makalasynda bellenip geçilişi ýaly, Ruhnama bagyşlanan konferensiýalar uniwersitetlerde we mekdeplerde köpçülikleýin geçirildi we kitaphanalarda we muzeýlerde goşmaça sergiler guruldy we “hemme zat adatdakysydy”.
Şeýle hem hasabatda türkmen ýolbaşçylarynyň öz maksatlaryna ýetmek üçin raýatlaryň dini duýgularyny nähili ulanýandygy barada gürrüň edilmeýär. Geçen ýyl häkimiýetler täze dümew wirusynyň ýaýramagyndan gorkup, ynanýanlara Mekgä haja gitmäge asla rugsat bermediler, emma muňa derek ýurduň içindäki köp asyrlyk dini ybadat däplerine hormat goýman, hökümet tarapyndan bölekleýin saklanýan mukaddes ýerlere haj guradylar, şeýle hem medeniýeti gorap saklamaga köp üns berýän döwleti şöhratlandyrdylar. Şu ýyl, Remezan aýynyň ahyrynda Prezident Berdimuhammedow telewideniýede çykyş edip, raýatlary “Watanyň gülläp ösmegi üçin Alladan dileg etmäge” çagyrdy. Ýüzleý gözden geçirilenden soň, bu däp-dessuryň Amerikanyň prezidentiniň telewideniýede “Amerikany ýalkasyn!” Sözleri bilen düýpgöter tapawudy ýok ýaly, ýöne Türkmenistanda şeýle milli baýramçylyklarda dinleriň we dünýewiligiň dürlüligi kabul ederliksiz, mundan başga-da, döwlet habar beriş serişdeleri bilen dini duýgularyň birleşmegi bolup geçýär we başga-da köp ýagdaýlarda. Mysal üçin, öňki ýyllarda bolşy ýaly, türkmen lideri tussaglaryň boşadylýandygyny yglan etmek üçin şu ýyl 26–27-nji awgustda deň gelen “Gadyr gijesi” atly musulman baýramyny ulandy (bularyň hiç biri-de syýasy tussaglaryň ýa-da wyždan tussaglarynyň uzyn sanawyna girizilmedi). Şeýle hem, Türkmenistanyň hökümeti bu gezek ýene-de Mekgä haja gitmäge rugsat beriljek imanlylaryň sanyny 188 adam bilen çäklendirdi, ýagny, uçara gabat gelýän sana çenli.
Hasabatda käbir metjitlere gatnaşmagyň derejesiniň pesdigi bellenilýär, ýöne zyýaratçylar belli dynç alyş günlerinde ýokarlanýandyklaryny aýdýarlar, ymamlara hökümetiň berk gözegçiligi we üstünde durmagy musulmanlaryň gelmezligi we yzarlanmalara töwekgelçilik edip biljekdigini görünýär.
Hasabatda Sowet döwründe ýurtda bary-ýogy dört metjidiň işleýändigi, emma şu gün Türkmenistanyň Din işleri geňeşiniň habaryna görä 398 metjidiň açykdygy aýdylýar. Hasabatda Aşgabat, Gökdepe, Gypjak we Mary şäherlerinde uly ýadygärlik metjitleriň gurulmagyna we durkunyň täzelenmegine ünsi çekýär - bu iş döwlet metbugaty tarapyndan yzygiderli özgertmeleriň subutnamasy hökmünde suratlandyrylýan iri döwlet tazeden dikeldiş maksatnamasynyň çäginde amala aşyrylýar. Ýöne oňyn bolan bu işe degişli sözbaşyda seretmeli: 2004 we 2005-nji ýyllarda metjit ýykyldy we käbir çeşmelere görä häkimiýetleriň talap edişi ýaly ymamlaryň Gurhandan başga-da Ruhnamany okamakdan ýüz öwürendigi sebäpli edildi diýip, Osloda ýerleşýän “Forum-18” habar gullugynyň hasabatynda bellendi. Hasabatyň belleýşi ýaly, oba ýerlerindäki kiçi metjitleriň köpüsi hiç hili goldaw alyp bilmeýär we ruhanylaryň roluny ýaşulularyň meýletinçileri ýerine ýetirýärler.
Bu wakalaryň käbiri geljek ýyl Döwlet departamentiniň hasabatynda öz beýanyny tapmagy ähtimal, ýöne Türkmenistandaky ýagdaýyň ygtybarly we doly maglumat almazlygynyň bir sebäbiniň bardygyny bellemelidiris: belli bolşy ýaly birnäçe ýyl bäri indi türkmen häkimiýetleri bir halkara hökümete degişli bolmadyk ýa-da daşary ýurt hökümet guramasyna Türkmenistanda din azatlygy bilen ýagdaýy erkin öwrenmäge rugsat bermedi. “Forum-18” habar gullugynyň makalasynda belleýşi ýaly, imanlylara garşy kemsidilmeler barada habar bermäge synanyşýan ýerli ýaşaýjylar yzarlamalaryň pidasy bolýarlar we resmiler bu meseleler barada dymýarlar. BMG-nyň dini azatlyk boýunça ýörite hasabatçysy 2008-nji ýylyň sentýabr aýynda hökümetiň berk gözegçiligi astynda Türkmenistana sapar edip bildi. Ol, Saparmyrat Nyýazow döwri bilen deňeşdirilende ýagdaýyň birneme gowulaşandygyny, emma dini jemagatlary hasaba almak we dolandyrmak mümkinçiliginiň çäklidigini aýtdy.
Mundan başga-da, 2007-nji ýylda Prezident Berdimuhammedowyň Amerikanyň Halkara Dini Erkinlik Komissiýasynyň wekillerini yzyna gaýdyp gelmäge çagyrandygyna garamazdan (komissiýanyň delegasiýasy 2007-nji ýylda Türkmenistana baryp gördi), soňky iki ýylda türkmen häkimiýetleri duşuşmakdan ýüz öwürdi. Komissiýanyň 2011-nji ýyldaky hasabatynda bellenişi ýaly wekiliýetiň Aşgabat şäherine gitmeginiň öňüsyrasynda islemeýändiklerini mälim etdiler. Bu soňky gezek 2010-njy ýylyň dekabrynda bolupdy; 2011-nji ýylyň fewral aýynda Komissiýanyň gepleşikleri dowam etdirmek baradaky haýyşyna jogap hökmünde Türkmenistanyň ABŞ-daky ilçisi: "Türkmenistanda dini azatlyk meselelerini ara alyp maslahatlaşmak üçin size Türkmenistanyň sizi we Komissiýanyň agzalaryny kabul etmäge taýýardygyny kepillendirýäris" -diýdi. Emma saparyň senesi entek kesgitlenmedi.
Amerikanyň ilçihanasy tarapyndan 2009-njy ýylyň 28-nji dekabrynda WikiLeaks tarapyndan neşir edilen beýanda, ABŞ-nyň Dini azatlyk komissiýasyndan saparyny nädip üpjün etmäge synanyşandygyny, iki gezek ret edilendigini we hatda Owganystana ynsanperwer kömegini alyp barýan uçarlaryň Türkmen howa menziline gonmagy üçin ozal berlen ylalaşygyň garaşylmadyk ýagdaýda togtadylmagyny görkezýär. Türkmenistanyň Daşary işler ministri Raşid Meredow Amerikanyň aklawçysyna uçarlaryň gonmagy “tehniki mesele” hökmünde seredilip bilinjekdigini we diniň “näzik” mowzugy boýunça gepleşikleriň “esasly” bolmalydygyny aýtdy. Döwlet dini azatlygy baradaky Amerikan toparynyň, Türkmenistany aýratyn alada goýýan ýurtlaryň sanawyna goşmagy maslahat berýän saparynyň gijikdirilmegi we öňüni almak Döwlet departamentiniň dini azatlyk baradaky ýyllyk hasabatynda agzalmalydy, emma diňe "bu ýurda baryp gören ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň wekiliniň din azatlygy meselesini gozgandygyny" belläp geçdi
Habarlar derňewinden, 37-nji sany (2011)
