Türkmenistanyň düzediş ulgamynda höküm sürýän we jenaýat maddalary diýlip atlandyrylýan, şeýle hem neşekeşlik, arakhorluk, akyl bozulmalary bolan hassalar üçin, “syýasy jenaýatçylary” agzamaly hem däl, esasanam prezidentiň janyna kast etmek synanyşygy diýlip atlandyrylýan ýurtda geçirilen suddan soň adamlara mahsus bolan zalymlyk S.Nyýazowyň rejimini häsiýetlendirdi. Şonda diňe günäkärlenýänler däl, eýsem ýüzlerçe garyndaşlary we tanyşlary türmä basyldylar. Esasy “dildüwşenleri” aýratyn rehimsiz ýagdaýa eýe bolan Owadandepe türmesine ýerleşdirdiler.
Halkara syýasy we adam hukuklary guramalary resmi Aşgabat şäherini bu adamlaryň kynçylyklaryny ýeňletmäge we umuman aýdanyňda Düzediş işleri bölümi - respublikanyň ulgamynda bolup geçýän eden-etdilik bilen göreşmäge çagyrýar. Emma S.Nyýazowyň ömründe tersine, bu meselede oňyn ugurda öňegidişlik bolmady. Şeýle-de bolsa, 2006-njy ýylyň dekabrynda Türkmenbaşy aradan çykandan soň bolup geçen güýç çalşylandan soň, Günbatarda bu ýagdaýyň üýtgemegine umyt bardy. Bu nukdaýnazardan, NW habarçysy Oraz Saryýewiň penşenbe güni beren habary möhümdir. Habarçynyň respublikanyň içeri işler bölümindäki çeşmeden alnan maglumatyna görä, häkimiýetler türmeler we ýapyk psihiatrik hassahanalar ulgamynda özgertmeleri geçirmek barada görkezmeler beripdir. Iki gün ozal Daşoguz ýapyk görnüşli (LTP) ýapyldy we ähli ýaşaýjylary öýlerine iberildi. Beýleki şuňa meňzeş edaralar we lukmançylyk bejeriş edaralary hem ýapylar. (Öň neşe bejeriş dispanseri merkezleriniň “hassalarynyň” hakykatdanam tussaglyk drerjesinde saklanýandyklaryny we häkimiýetler tarapyndan agyr işlerde ulanylandygyny ýatladýarys).
Aşakdaky habarlary geň diýip atlandyryp bolar.Bu habar Owadandepe türmesi bilen baglanyşykly. Ýatladýarys, terjimede adynyň “Suratly depe” ýaly eşidilýän bu türmäniň aňyrsynda "syýasy" statusy berkidildi; S.Nyýazowyň döwründe häkimiýetleriň syýasy oppozisiýa gatnaşandygyna güman edilýän adamlar we wezipeli adamlaryň garamagyna düşen adamlar ýerleşdirildi. Bu türme respublikada iň goragly hasaplandy; Içeri işler ministrliginiň, Milli howpsuzlyk ministrliginiň we Goranmak ministrliginiň işgärleriniň gatnaşmagynda birnäçe halkadan ybaratdy. NW çeşmeleriniň we beýleki habar beriş serişdeleriniň we adam hukuklary guramalarynyň ençeme gezek habar berşi ýaly tussag edilmegiň şertleri, esasanam 2002-nji ýyldaky prezidentiň janyna kast etmek synanyşygy bilen baglanyşykly tussaglar üçin ýaramazdy. Bu hakda, şeýle hem tussaglaryň saglyk ýagdaýy baradaky maglumatlaryň çeşmeler tarapyndan ýaýradylmagy iň azyndan tussaglar ýaly janyna howp abanýardy. Penşenbe güni Türkmenistanyň Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň çeşmesinden bir NW habarçysy Owadandepedäki birnäçe bloklary ýykmak boýunça işleriň başlandygyny habar berdi! Mundan başga-da, ukrain metro gurujy hünärmenleri tarapyndan gurlan käbir bloklar gaty berk gurlanlygy sebäpli partlaýjy serişdeleri ulanyp ýykylmaly boldy. Bu işiň başlanmagynyň sebäpleri çeşmä belli däl.
Çeşmäniň habaryna görä türme tussaglary indi beýleki türmelere we koloniýalara geçirilýär. Bu çeşme, habarçynyň syýasy tussaglaryň ykbaly baradaky soragyna jogap berip bilmedi.
Türkmenistanyň Içeri işler ministrliginiň işgärlerinden biri bu maglumatlary Owadandepe tussaglaryň köpüsiniň işiniň Ýokary Kazyýetde gözden geçiriljekdigini we köpüsiniň işiniň ýeňilleşdiriljekdigini aýtdy. Muňa garamazdan, munuň "syýasy" täsir edip biljekdigi soralanda, bu çeşme gürrüň bermekden ýüz öwürdi. Howpsuzlyk Geňeşiniň çeşmesi NW habarçysy Oraz Saryýew bilen geçirilen söhbetdeşlikde ýurduň täze wagtlaýyn ýolbaşçylygynyň halkara adam hukuklary guramalarynyň we Günbataryňbasyşyny ýeňilleşdirmek üçin “syýasy” tussaglaryň işlerine garamak mümkinçiligini aradan aýyrmaýandygyny aýtdy. Emma, Aşgabadyň häzirki meýilnamalaryna laýyklykda, bu ýerine ýetirilse, diňe prezident saýlawlaryndan we Halk Maslahaty geçirilenden soň bolar, häzirki prezidentiň wezipesini wagtlaýyn ýerine ýetiriji G.Berdymuhammedowyň güýjüni birleşdirmek üçin we diňe bu adamlaryň Türkmenistanyň syýasy ýagdaýyna gatnaşyp bilmezlik şerti bilen. Çeşmäniň habaryna görä, häzirlikçe iň amatly çözüm “günäkärleriň” hâkimiyetler tarapyndan “bagyşlanmak” hasaplanýar, sebäbi biwepalyk edilen halatynda bagyşlananlary derrew wepasyz diýip atlandyryp, ýene jezalandyryp bolar.
Türkmen resmilerinden biriniň adynyň aýdylmazlygy şerti bilen NW habarçysyna aýdyşy ýaly:
NN: Häkimiýetler oňyn ugurda anyk ädim ätmäge başladylar, mysal üçin, birnäçe psihiatrik hassahanalary we Owadandepe türmesini ýapýan ýaly. Ýöne näme üçin gizlin? Näme üçin biz bu hakda gizlin bilýäris? Näme üçin öňki hökümetiň ýalňyşlygy köpçülige ykrar edilmeýär? Munuň sebäbini bilýäris. Sebäbi şonda bu öňki hökümete hyzmat edenler yzda galarlar we häzir hem hemmesi şol ýerde. Ilatyň jemgyýetçilik durmuşy häzirem çydap bolmaýar. Ilatyň arasynda dürli myş-myşlar ýaýrady, umytlar döreýär, soň bolsa hakykat bilen ýüzbe-ýüz bolýarys we bu diňe bizi biynjalyk edýär. Bu näbellilik esasanam syýasy sebäplere görä türmelere dykylan tussaglaryň garyndaşlary tarapyndan has ýiti duýulýar we olaryň nirededigi we näme bolandygy barada maglumat ýok.
Daşary ýurtly türkmen oppozisiýasy tarapyndan ýakynda ýaýradylan maglumatlara görä, döwlet baştutany aradan çykandan soň, 2002-nji ýylda S.Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygynyň esasy günäkärlenýänleriniň Owadandepeden - beýleki düzediş edaralaryna gaty gizlinlikde göçürilendigini goşmak bolar, hatda iň ýakyn garyndaşlarynyňam häzirki ýerleşýän ýerleri barada maglumat ýok.
W. Wolkow, O. Saryýew.
"Nemes tolkuny"
