Diňe ýapyk Türkmenistan gapyny açýar.
Iýun aýynda bu ýerde deňiz kenarynda dört sany ak mermerli myhmanhana açyldy, bu deňiz kenaryndaky willalaryň we kazinolaryň 5 milliard dollarlyk çesmesiniň, emeli ada we kaýmak kurorty - Merkezi Aziýanyň Las Wegas görnüşiniň başlangyjy boldy.
Geljekdäki şypahana bu gurak ýurtda Kaliforniýanyň ululygy bilen tapawutlanýar, kirli ýollarda düýe toýnaklarynyň gykylygyny eşidip bolýar we sowet döwrüniň köne öýleri çölüň ýokary temperaturasynda çüýremeýr. Şeýle-de bolsa, Türkmenistan tebigy gaz gorlary boýunça dünýäde bäşinji ýerde durýar we tiz wagtda dünýä energiýa bazarlarynda esasy hyzmatdaş bolýar.
Gizlin, awtoritar hökümet, 7 milliard dollarlyk gaz girdejisiniň bir bölegini “Awaza” dynç alyş seýilgähini gurmak üçin ulanýar. Resmiler pul harçlaýan daşary ýurtly syýahatçylary özüne çekmäge we dünýäniň köp böleginden uzakda ýerleşýän ýurduny “açmaga” umyt edýändiklerini aýdýarlar.
Ýurduň saýlaw komissiýasynyň başlygy Myrat Garryýew "Associated Press" habar gullugyna "Ýurdumyza gelmek daşary ýurtlular üçin hemişe kynçylyk döretdi"-diýdi. Ol “Awazany” “Türkmenistana dünýäniň penjiresi” diýip atlandyrdy.
Dünýädäki iň uly energiýa sarp edijileri, Türkmenistanda diňe penjireden seretmek bilen çäklenmän, gapyny döwmek isleýärler. ABŞ, Ýewropa, Hytaý, Russiýa we Eýran – bularyň hemmesi bu ýurduň tebigy gaz gorlaryna has giň ygtyýarlyk gözleýärler, 26 trilliondan gowrak kub howly (20 trillion kub metr) bolup biljek tebigy gazy. Bu göwrüm Ýewropany ýakyn 66 ýylda gaz bilen üpjün etmek üçin ýeterlikdir.
Ýewropa Bileleşigi (ÝB) we Amerikanyň Birleşen Ştatlary, iki ýarym ýyl ozal häkimiýete gelen Türkmenistanyň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedowy Russiýa tebigy gaz garaşlylygyny aýyrmak ugrundaky tagallalarynda potensial hyzmatdaş hökmünde görýärler.
Emma Türkmenistanyň esasy energiýa hyzmatdaşy bolan Russiýa, türkmen gazyna monopoliýasyny saklamak üçin yzky söweşde söweşýär. Londonda ýerleşýän "Global Witness" gözegçilik toparynyň habaryna görä, 2008-nji ýylda Russiýanyň döwlet energiýa ägirdi “Gazprom” Russiýanyň Ýewropa satan gazy üçin Türkmenistana 7 milliard dollar töledi.
Hytaý hem öz gezeginde ABŞ-nyň 4 milliard dollar karzyny öz içine alýan energiýa şertnamasy bilen Russiýa garşy çykyp, batyrgaý çäre gördi. Pekin şu ýylyň ahyrynda täze turbageçiriji gurlansoň, gündogar Türkmenistanda esasy gaz ýatagyny özleşdirip başlamagy meýilleşdirýär.
Ähli tarapdan islenilýän, ummasyz baýlygyň üstünde oturan Türkmenistan rejimi saýlamaga duçar bolýar: gapyny açmak ýa-da üzňelikde ýaşamagy dowam etmek, özgertmeleri dowam etmekmi ýa-da gaýtadan repressiýa başlamak.
Hazar deňzindäki Awaza dynç alyş ýeri bu gapma-garşylyklaryň birini alamatlandyrýar. Çylşyrymly, işewür syýahatçy üçin niýetlenendir. Şeýle-de bolsa, açylyş dabaralarynda ak mermerli myhmanhanalar Sowet görnüşünde bezelip, prezident Berdimuhamedowyň ägirt portretleri we prezidentiň ýüzüni görkezýän ullakan telewizor ekranlar bardy.
Halkara howa menzili şu ýylyň ahyryna çenli gurulýança, bu toplumda 50 km inedördül meýdany tutýan ýörite wiza zolagy bolan bu ýere gelýänleriň köpüsine garaşylmaýar. Şonda-da ýurduň çäkli bir bölegini görüp bilerler ýa-da ýönekeý halk bilen baglanyşygy bolmaz.
Tankytçylaryň pikiriçe, bu dynç alyş merkezi Türkmenistanyň öňki prezidenti Saparmyrat Nyýazowyň döwrüne mahsus ägirt uly we amatsyz gurluşyk maksatnamalaryna bolan isleginiň ýene bir mysaly bolup, milliardlarça dollar gaz girdejisi üçin çukur bolup biler.
“Awaza” toplumy “ägirt uly gurluşyk taslamalaryna döwlet serişdelerini sarp etmek Nyýazow däbinde doly guruldy” diýip, “Chatham House” Türkmenistan hünärmeni Annetta Bohr aýtdy.
Ýurduň 4,9 million ilatynyň aglaba bölegi oba ýerlerinde ýaşaýar. Iş tapýanlar adatça daýhanlar, esasanam pagta meýdanlarynda ýylda ortaça 6800 dollar gazanýarlar. Käbir maglumatlara görä, türkmenleriň azyndan 60 göterimi işsiz.
Şeýle-de bolsa, paýtagt Aşgabatyň merkezi, kaşaň ak mermerli hökümet binalary, köpüsi penjireleri garaňky, myş-myşlar ýaňlanýar. Prezident köşgüniň we merkezi meýdançanyň üstündäki, beýik hökümet binalary bilen gurşalan 75 metrlik pyýada diňlerde altyn ýaprakly iş kostýumynda Nyýazowyň 12 metrlik heýkeli. Bu ýerde uly paradlar geçirilýär.
Nyýazowyň şekili, çöl gününiň şöhlesinde parlak şöhle saçýan güne garşy günüň dowamynda aýlanýar. Gijelerine, islendik ugurda birnäçe kilometr görünýän köp reňkli suw çyralarynda ýuwulýar.
Bu aralykda, paýtagtyň raýatlarynyň köpüsi könelişen ýaşaýyş jaýlarynda ýaşaýarlar we könelen awtobuslarda syýahat edýärler. Artykmaçlygyň ýeke-täk alamaty, ähli ýaşaýyş jaýlarynda diýen ýaly oturdylan hemra teleýaýlym çanaklarynyň köp bolmagydyr.
Türkmenistan gadymy Ýewropany we Aziýany birleşdirýän Uly Ýüpek ýolunyň ugrunda ýerleşip, Aleksandr Makedonskiý, Çingiz han we Tamerlan imperiýalarynyň bir bölegidi. XVIII asyryň başynda imperiýa rus goşunlary Awazanyň golaýyndaky Hazaryň kenaryna gondy, ýöne soňra ýok edildi. 152 ýyldan soň rus goşunlary şol bir ýere gaýdyp geldiler we bu gezek çöllerden we sähralardan geçdiler.
Sowet döwründe hanyň we basybalyjynyň bu gadymy topragy Türkmen Sowet Sosialistik Respublikasyna öwrüldi. 1985-nji ýylda ýerli Kommunistik partiýanyň başlygy wezipesinden aýryldy we onuň ýerine elektrik stansiýasynyň öňki inžereneri Nyýazow bellenildi. Sowet Soýuzy dargansoň bäş ýyl soň, Nyýazow Türkmenistanyň ilkinji prezidenti saýlandy.
Uzak hökümdarlyk eden döwründe Nyýazow düýbünden we üýtgeşik höküm sürdi. Sirk, balet we operany gadagan etdi; ýerli hassahanalaryň köpüsini ýapdy we müňlerçe saglygy goraýyş işgärini işden aýyrdy; dini ybadatlaryň köpüsini gadagan etdi; kitaphanalary, uniwersitetleri we Ylymlar akademiýasyny ýapdy.
Bir gezek Nyýazow özüni Türkmenbaşy diýip atlandyrdy, "Türkmenleriň atasy" we talyplara we döwlet işgärlerine iki tomly Ruhnamany öwrenmegi buýurdy. Gaz girdejilerinden baýlyk akýarka, ol özüniň heýkellerini tutuş ýurt boýunça ýerleşdirdi we ajaýyp jemgyýetçilik binalarynyň gurluşygyna köp maýa goýdy. “Global Witness” ony milliardlarça ABŞ dollaryny döwlet gözegçiligini daşary ýurt bank hasaplaryna goýmakda aýyplady.
Nyýazow 2006-njy ýylyň 21-nji dekabrynda ýürek keselinden aradan çykanda, döwlet Halk Geňeşi öňki saglyk ministri Berdimuhamedowy ýerine ýetiriji prezident edip belledi. Konstitusiýa laýyklykda prezident bolmaly parlamentiň başlygy derrew tussag edildi we 5 ýyl azatlykdan mahrum edildi.
2007-nji ýylyň fewral aýynda Berdimuhammedow Demokratik partiýadan beýleki bäş dalaşgär bilen özüni prezidentlik bäsleşigine dalaşgär görkezdi. Şeýle-de bolsa, saýlaw komissiýasynyň başlygy Garryýew Berdimuhammedowyň saýlawda ýeňiş gazanmagyny üpjün etmek üçin “zerur ähli zady etjekdigini” aýtdy. Ol muny takmynan 90 göterim ses bilen etdi.
Täze prezident ýurdy internete açdy, emma köp sanly syýasy, dini we habar web sahypalary petiklenýär. Mekdep okuwçylary indi Ruhnamany günde bir sagatdan tapawutlylykda hepdede diňe bir sagat öwrenmeli bolýarlar. Çagalaryň mekdepde geçiren ýyllarynyň sany köpeldi we daşary ýurt dilleri okuw meýilnamasyna girizildi.
Täze prezident, şeýle hem, Nyýazowyň daşary ýurtda okamak baradaky çäklendirmeleriniň köpüsini ýatyrdy.
Türkmenbaşy şäherinde satyjy bolup işleýän we häzirki wagtda Russiýanyň Sankt-Peterburg şäherinde gyzy okaýan etniki rus Marina: "Bu ýerde rus çagalaryna gowy bilim almaga mümkinçilik ýok" -diýdi.
Berdimuhammedow welaýat hassahanalaryny açdy we Türkmenistanda syýahat çäklendirmelerini aradan aýyrdy, bir wagtlar şäherleriň arasynda syýahat edýän sürüjileriň köpüsi ýygy-ýygydan barlag nokatlaryna sezewar edilipdi.
2007-nji ýylda ol Nyýazowyň Ruhnamanyň nusgalaryny her metjitde görkezmek baradaky buýrugyna garşy çykandan soň türmä basylan ýurduň öňki baş müftini goşmak bilen 20 sany syýasy tussagy boşatdy. Halkara dini azatlyk komissiýasy Türkmenistany "dini azatlyklary yzygiderli bozmakda" aýyplady. “Human Rights Watch”, Türkmenistany "dünýäniň iň repressiw ýurtlarynyň biri" diýip atlandyrdy.
Döwlet işgärleri ýurduň uly ösüş gazanandygyny aç-açan boýun alýarlar. Şeýle-de bolsa, pes aýlyk we işsizligiň ýokarydygyna garamazdan, subsidiýalar, bahalara gözegçilik we mugt ýa-da ýarym mugt kommunal hyzmatlar we benzin sebäpli adamlar durmuş derejesiniň has ýokarydygyny öňe sürýärler.
Hemmeler muňa razy däl. Aşgabatda ýaşaýan Myrat: "Ýagdaýyň gowulaşandygyna şek ýok, ýöne durmuş öňküsinden has kyn" -diýdi. Ol tussag edilmeginden ýa-da tussaglykda saklanmagyndan gorkup familiýasyny aýtmakdan saklandy.
Moskwada ýaşaýan, ýöne köplenç öýüne Türkmenistana gidýän 37 ýaşly kompýuter inženeri Begenç Ýazlyýew ýurduň hakykatdanam üýtgemändigini aýdýar.
"Käbir dostlukly üýtgeşmeler edildi, ýöne hemme zat öňküligine galdy" -diýýär. Prezidentiň hemme ýerde ullakan portretleri bar, şeyle hem garyp adamlar bar.
Täze prezidentiň Nyýazowyň ýolundan gidip biljekdigi barada alada bar. Resmiler 2008-nji ýylyň fewral aýynda Berdimuhammedowyň portretlerini esasy köçelerde, Aşgabat stadionynda we Türkmenistan howa ýollarynyň uçarlarynyň otaglarynda görkezip başladylar. Şeýle hem hökümet prezidentiň çykyşlaryndan we ýazgylaryndan ybarat kitaplary neşir edip başlady.
Şol bir wagtyň özünde, Awazanyň Türkmenistanyň has açyk jemgyýete barýan ýolunda möhüm tapgyr boljakdygy ýa-da ýokdugy entek belli däl.
Bu ýerden uzak bolmadyk ýerde, merhum prezidentiň adyny göterýän kaşaň Medeniýet köşgüniň öňünde, Elinde Ruhnamanyň nusgasy bolan altyn ýapraklardan ýasalan Nyýazowyň başga bir heýkeli bar. Onuň golaýynda häzirki prezident Berdimuhammedowyň bir topar çagalar toparyna we onuň arkasynda tutuş türkmen halkyny şekillendirýän uly bildirişi bar.
Ondan öňki Nyýazowyň özüni Türkmenbaşy: ähli türkmenleriň atasy diýip yglan edendigi üçin onuň lapykeç görünýär.
Duglas Birç, Piter Leonard
Terjime Zpress.kg
Çeşme :: Associated Press
