"Alga!" oppozisiýa syýasy partiýasynyň wekiliniň Warşawadaky ÝHHG-nyň adam ölçegleri ýygnagyndaky çykyşy. 2006-njy ýylyň 9-njy oktýabry.

ÝHHG-a agza ýurtlaryň adam ölçegleri baradaky borçnamalaryny ýerine ýetirmek, esasanam syýasy hukuklara we raýat azatlyklaryna hormat goýmak meselesi belli bir taryhy köklere eýe we gynansak-da ýyllar boýy has ýitileşýär.

1975-nji ýylda birnäçe döwlet: ABŞ, Ýewropa ýurtlary we Sowet Soýuzy- Helsinki jemleýji kanunyna gol çekende, adam hukuklarynyň we esasy azatlyklaryň goralmagynyň halkara üns merkezine düşendigini gönüden-göni ykrar eden ilkinji halkara resminama boldy.

On ýyldan gowrak wagtyň dowamynda, 1975-nji ýyldan 80-nji ýyllaryň ahyryna çenli, Helsinki şertnamasynyň “üçünji sebedi” diýilýän zat bilen adam ölçegleri babatynda ikiýüzlüligiň aýdyň elementi bardy.

Liberal demokratiýalarda Sowet Soýuzynyň adam hukuklaryna hormat goýmak we demokratiýany ösdürmek baradaky borçnamalaryny ýerine ýetirjekdigi barada hyýallar ýokdy ...

Her kim belli bir düzgün we subtekst bilen oýun oýnady. Esasy maksat, ýaragsyzlanmak arkaly howpsuzlygy üpjün etmek bilen ykdysady ugurda hyzmatdaşlyk etmekdi we adam hukuklary liberal Günbatardan SSSR-i tankytlamak üçin bir gural bolup, beýle tankytlaryň hakyky täsiriniň ýokdugyny göz öňünde tutupdy.

Ýöne 1985-nji ýyldan soň, esasanam SSSR-iň dargamagyndan soň dünýä düýpgöter üýtgedi. Ýewropa ýurtlary Helsinki Jemleýji Kanunyň umumy düşünjesini kabul etdiler we adam hukuklaryna aýratyn üns berýän kadalaryň we ülňüleriň toplumyna esaslandy. Bu esasy hukuklar, demokratiýa ýörelgeleri we kanunyň hökmürowanlygy bilen birlikde, ÝHHG-nyň howpsuzlygyň adam ölçegi hökmünde kesgitleýän gurluşynyň düzüm bölekleridir.

1990-njy ýylda, Kopengagende geçirilen Adam Ölçegleri Maslahatynda, ÝHHK gatnaşyjy döwletler dünýäniň ösen demokratiýalary üçin bir görnüşli (kanunlar toplumy) tutuş ÝHHK sebiti üçin esasy düzgünleriň toplumyna öwrülmegiň düýbüni tutdy.

Netijede, 1991-nji ýylda Moskwanyň adam ölçegleri konferensiýasy “gatnaşyjy döwletler adam hukuklary, esasy azatlyklar, demokratiýa we kanunyň hökmürowanlygy bilen baglanyşykly meseleleriň halkara derejesindedigini nygtaýar, sebäbi bu hukuklara we azatlyklara hormat goýmak halkara tertibiniň esaslary. ÝHHK-iň adam ölçeglerinde kabul eden borçnamalarynyň ähli gatnaşyjy döwletler üçin göni we kanuny gyzyklanma bildirýändigini we diňe degişli döwletiň içerki işleri däldigini aç-açan we anyk yglan edýärler. "

Ynsan hukuklary baradaky düzgünleriň jemlenmeginden 15 ýyl geçdi we bu meseleleriň ÝHHG-a gatnaşýan döwletleriň içerki işi däldigi, ynsan hukuklary bilen baglanyşykly ýagdaý, esasanam öňki Sowet Soýuzynyň sebitinde uly alada döredýär.

Esasy syýasy hukuklary we raýat azatlyklaryny üpjün etmek babatynda ÝHHG ülňüleri kanunçylykda-da, iş ýüzünde-de yzygiderli gözden geçirilýär.

Düşünjeleriň ornuny tutmak, düşünjeleri ýoýmak, ýörelgeleri inkär etmek bar. Öňki Sowet Soýuzynyň birnäçe ýurdunda awtoritar rejimler üçin ötünç soraýanlaryň sözleri Sowet döwrüniň ritorikasyny, ýalançylyga, ikiýüzlilige, gapma-garşylyga, howplara we şantajlara esaslanýan ritorikany ýada salýar. Bu ritorika Belarusyň, Türkmenistanyň, Özbegistanyň ýolbaşçylarynyň çykyşlarynda we Russiýanyň we Gazagystanyň resmi wekilleriniň çykyşlarynda aç-açan bar.

Bu ýurtlaryň hemmesinde syýasy hukuklar we raýat azatlyklary babatynda her ýyl repressiw kanunlar kabul edilýär we syýasy garşydaşlara, garaşsyz habar beriş serişdelerine we hökümete dahylsyz guramalara we garaşsyz pikirli raýatlara garşy göreş has çylşyrymly bolýar.

Sowet ideologiýasynyň mirasdüşerleriniň gaharjaň syýasaty soňky ýyllarda ÝHHG-nyň bir gurama hökmünde 90-njy ýyllaryň başy bilen deňeşdirilende ýerini ýitirip başlady.

Ylalaşyk karar bermek prosedurasy, döwletleriň adam ölçeg borçnamalaryny ýerine ýetirmegini üpjün etmek nukdaýnazaryndan guramanyň islendik ösüşini bökdedi.

Soňky ýyllarda ÝHHG hatda beýannamalar, missiýa hasabatlary we gözegçilik toparlary üçin özboluşly diplomatik dil döretdi.

Bu dil, bir tarapdan, ÝHHG-a agza ýurtlaryň birnäçesiniň ÝHHG-nyň esasy resminamalarynda görkezilen adam hukuklaryny we azatlyklaryny üpjün etmek ýörelgelerine laýyklykda kyn sosial-ykdysady ýagdaý, “kyn” kommunistik mirasy, geografiki we medeni aýratynlyklary sebäpli ösüşe taýyn däldigi ykrar edilmegine esaslanýar. Şol sebäpli, bütinleý anti-demokratik kanunlar barada aýdylanda bolsa, olaryň halkara ülňülerine doly laýyk gelmeýändigi we ÝHHG olary kämilleşdirmäge taýýardygy görkezilýär. Bu kanunlaryň ÝHHG-nyň borçnamalaryna gönüden-göni ters gelýändigini aýtmak gerek. Olary kabul edip bolmaz we kabul edilenler ýatyrylmalydyr. Olary gowulaşdyrmak hem mümkin däl, sebäbi many taýdan repressiw.

Syýasy öldürmeklik, syýasy partiýalaryň, habar beriş serişdeleriniň we jemgyýetçilik guramalarynyň ýapylmagy barada seresaply alada bildirýär we düýpli derňew we adalatly kazyýet işine çagyrýar, bu ýurtlardaky hukuk goraýjy edaralaryň dolandyryjy elitanyň doly syýasy gözegçiligindedigi we kazyýetleriň oňa baglydygy hemmelere mälimdir. Şonuň üçin hiç hili çuňňur derňew we bitarap adalat garaşyp bolmaz.

Öňki SSSR-iň birnäçe ýurdunda geçirilen saýlawlar barada aýdylanda bolsa, köpçülikleýin habar beriş serişdelerine doly gözegçilik etmek gorkuzmak, administratiw çeşmelerden doly peýdalanmak arkaly kanun çykaryjy organlaryň agzalaryny bellemegiň prosessual mehanizmi, bu saýlawlaryň, käbir tehniki gowulaşmalary görkezýän, ýöne henizem halkara ülňülerine doly laýyk gelmeýän bir ädimdigini öňe sürýär, ýakynda ÝHHG muny diplomatik taýdan belläp geçdi.

Ýeri gelende aýtsak, Gazagystan bilen baglanyşykly azyndan bäş sany saýlaw gözegçiligi hasabaty bar, olarda öňe gidişlikler bellendi, ýöne saýlawlar henizem halkara ülňülerine ýakynlaşmaýar.

Belki biz, nädogry ugra gidýäris?

Netijede, şu güne çenli ÝHHG-a gatnaşýan ýurtlaryň arasynda oppozisiýa syýasy partiýalary we toparlary (Türkmenistan, Özbegistan) ýok, erkin metbugat ýok, neşir (Türkmenistan, Özbegistan) ýa-da telewideniýe (Türkmenistan, Özbegistan, Belarus, Russiýa, Gazagystan, Azerbaýjan, Täjigistan) ýok, kanuny taýdan garaşsyz adam hukuklary guramalary (Türkmenistan, Özbegistan) ýa-da hatda garaşsyz jemgyýetçilik guramalary (Türkmenistan) ýok. Gynamalar ÝHHG-nyň agza ýurtlarynyň birnäçesinde giňden ýaýrandyr.

Işleriň ýagdaýyny ýeterlik derejede görkezmek üçin bu ýerde ýörite gözegçilik gerek däl.

Şeýle ýagdaýda bu ýurtlara gözegçilik mehanizmleriniň, gözegçilik toparlarynyň, merkezleriň ýa-da meýdan missiýalarynyň zerur däldigi äşgärdir.

Şonuň üçin bu ýurtlardan ÝHHG-nyň adam hukuklaryna aşa köp çemeleşendigini we ykdysadyýet we howpsuzlyk pudagyndaky hyzmatdaşlyga has köp üns bermelidigini ýygy-ýygydan eşidýäris. Ýene-de köplenç doly özygtyýarlylyk we içerki işlere, şol sanda adam hukuklary meselesine goşulmazlyk ideýasy gaýtadan ulanylýar.

ÝHHG, gurama hökmünde bu kynçylyklara jogap berip bilermi?

Ýa-da diňe ykdysadyýet we howpsuzlyk pudagynda, ýagny 75-85 modeliniň ÝHHG-da hyzmatdaşlyk edýän gurama öwrülermi?

Gazagystanyň Ýewropa Bileleşiginiň we Ýewropa Geňeşiniň düzümine girmeýändigini göz öňünde tutup, ÝHHG, Merkezi Aziýa sebitinde demokratiýany, kanunyň hökmürowanlygyny we syýasy hukuklara we raýat azatlyklaryna hormat goýmak nukdaýnazaryndan täsir edip biljek ýeke-täk guramadyr.

ÝHHG, bu guramanyň agza döwletlerine syýasy hukuklara we azatlyklara hormat goýmak baradaky borçnamalarynyň ýerine ýetirilmegini üpjün etmek nukdaýnazaryndan hakyky täsir etmegiň usullaryny we mehanizmlerini tapyp bilmese, tiz wagtdan BMG-nyň sebitleýin Ýewro-Aziýa görnüşine öwrüler. Adam hukuklaryny we azatlyklaryny halkara ülňülerini öňe sürmekde netijeliligi nola golaýlaýar.

Munuň üçin jogapkärçilik, ilkinji nobatda, demokratik ýurtlaryň üstüne düşer.

Bu beýle bolmaz diýip umyt etmek isleýärin, ýöne häzir düýpli ädimler we kararlar kabul edilmeli.

Asylbek Kožahmetowa (Gazagystan)