Prezident Saparmyrat Nyýazowyň ýaňy-ýakynda karar bilen çykyş rejimini ýeňilleşdirendigine garamazdan, korrumpirlenen türkmen serhetçileri we resmiler, şeýle hem kontrabandaçylar ýurtdan çykmak isleýänlerden girdeji gazanmagyny dowam etdirýärler.
Türkmenistanyň prezidenti ABŞ-nyň basyşy astynda ýurduň içinde we döwlet serhedinde raýatlaryň hereketini ýönekeýleşdirmek baradaky karara gol çekmäge mejbur boldy. Muňa, 2004-nji ýylyň mart aýynyň başynda ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň wekili Linn Paskonyň Aşgabat şäherine eden sapary täsir etdi.
"Siz ýurduň içinde we daşary ýurtda erkin hereket edip bilersiniz" diýip Niýazow çykyşynda türkmen raýatlaryna aýtdy. "Diňe ogurlyk eden ýa-da zyýan ýetiren günäkär adamlara Türkmenistandan çykmagy gadagan edilýär.
"Şondan soň çykyş wizalaryndan ýüz döndürilen köp adamyň ýagdaýy gözden geçirildi, netijede "gitmäge rugsat berilmeýän" (ozal 11 000-den gowrak adam) sanawy 7000 töweregi azaldyldy.
Kesilen görnüşde bolsa-da, “gara sanawlar” saklanýar we açgöz işgärler we serhetçiler Türkmenistany terk etmek isleýänler bilen söwdalaryny dowam etdirýärler.
Resmi taýdan "gara sanawlarda" ozal döwlet wezipesini ýerine ýetirýän we "döwlet syrlaryna" eýe bolan raýatlar bar; derňew ýa-da jenaýat işi gozgalan raýatlar; azatlykdan mahrum edilen adamlar; harby ýaşyndaky ýaşlar, kazyýetiň kararyna boýun egmedik ýa-da döwlet edaralaryna özleri barada ýalan maglumatlary iberenleriň hemmesi.
Şeýle-de bolsa, söhbetdeşlik edip bilen raýatlarymyz, "gara sanawda" bolmak üçin sanawda görkezilen kategoriýalaryň birine girýän adam bilen maşgala gatnaşyklarynyň ýeterlikdigini öňe sürýärler.
Häzirki wagtda Moskwa sebitinde ýaşaýan, ýöne hakyky adynyň tutulmazlygyny haýyş eden Jennet goşa-türkmen we rus raýatlygyna eýe. Iki gezek çykmak gadagan edildi we diňe Russiýanyň Aşgabatdaky ilçihanasyna jaň eden rus deputatynyň gatyşmagy netijesinde ahyrsoňy Russiýa gitmegi başardy.
"Hiç haçan hökümet wezipelerinde işlemedim, ýöne Nyýazow hökümetinde köpden bäri ýokary wezipäni eýelän adamyň gaty uzak garyndaşy" -diýdi. "Meniň pikirimçe, gara sanawda bolmagymyň ýeke-täk sebäbi şol. "
“Ýurtdan çykmaga rugsat berilmedik” adamlar dürli kanallar arkaly ýurtdan çykmaga çalyşýarlar.
Köpüsi gönüden-göni Milli Howpsuzlyk Ministrligine (MNB) gidýärler, bu ýerde 800-1000 dollara “syýahat çäklendirmeleriniň” sanawyndan aýrylyp bilner.
IWPR çeşmelerine görä, döwlet güýjüniň aşaky gatlaklarynyň işgärleri hem “syýahat çäklendirmelerinden” girdeji alýarlar we hyzmatlary has arzandyr.
Hemme zady Aşgabat howa menzilinde çözüp bolýar. Ýaş durmuşa çykan aýal Aýlar: “Şu ýyl Aşgabat-Moskwa reýsinden eýýäm üç gezek düşürdiler” diýip gürrüň berdi. Daşary ýurda gitmäge rugsat berilmänsoň, howa menzilinden çykyşda raýat eşikli bir ýaş ýigit maňa seslendi.” "Pasportymy eline alyp, içindäki bir zada seredip, şu ýylyň başynda "gara sanawa" düşendigimi, meniň ýagdaýymda çözgüdiň bardygyny, ol maňa muny belli bir mukdarda "zerur adamlara berip" çözmegi teklip etdi..
IWPR çeşmelerine görä, 200-500 dollar aralygyndaky para üçin Türkmenistanyň daşyna pasportyňyzda serhetden geçen senesi "boş möhür", belli bir serhetçiniň sanyny görkezmeýän serhet möhüriniň yzy bilen syýahat edip bilersiňiz..
Şeýle-de bolsa, hemme kişiniň dogry adamlara "ýakynlaşmak" mümkinçiligi ýok, şonuň üçin köpleriň serhetden bikanun geçmegine "rugsat berilmeýär". Munuň üçin “aç-açan” türkmen-gazak we türkmen-özbek serhetleri iň amatlysydyr.
Resmi taýdan serhet zolagyna girmek üçin ýörite rugsat gerek. Onuň üçin, ýaşaýan ýerinde polisiýa ýazmaça arza bilen ýüz tutmaly, şondan soň arza beriji MNS tarapyndan barlanar we takmynan 2-2,5 hepdäniň içinde oňa ýazmaça rugsat berler.
Emma iş ýüzünde serhet zolagynyň girelgesindäki polisiýa bölüminde az para tölemek has aňsat.
Serhetde adatça kömek bermekden ýüz öwürmeýän kontrabandaçylar topary bar. Şol bir wagtyň özünde bahalar 50-den birnäçe ýüz dollara çenli. Düzgün bolşy ýaly, Türkmenistandan ýangyç, çalgy ýaglary, azyk we oba hojalyk enjamlarynyň bikanun getirilmegine ýöriteleşen bu toparlaryň serhetçiler bilen berk arabaglanyşygy bar.
Şeýle toparlar resmi taýdan serhet zolagynda ýerleşýän, emma rugsatsyz girmek kyn bolmadyk Kerki, Çärjew we Daşoguz şäherlerini goşmak bilen tutuş Türkmen-Özbek serhedinde hereket edýär.
Şol bir wagtyň özünde göni serhet geçelgesi resmi barlag nokatlaryndan uzakda bolup geçýär. Türkmen-Özbek serhedinde 250-den gowrak ownuk kirli ýol bar, olar Türkmen serhetçileri tarapyndan gowy dolandyrylmaýar. Tikenli simler hem päsgelçilik däl. Iki sütün ýerden çykýar, ýere goýulýar we ulaglar geçenden soň ýerleşdirilýär we yzlar maskalanýar.
Başga bir wariant, Türkmen-Gazak serhedini ulanmak. Bu ýerdäki kontrabandaçylaryň üstaşyr bazasy Türkmenistanyň Bekdaş şäheri. Krasnowodsk şäherine geleniňizden soň, Bekdaş şäherine bäş dollara hususy işçi hakyna tutup bilersiňiz, soň bolsa 50-150 dollara Gazagystanyň çägine äkidiler. Tejribeli sürüjiler serhetçiler bilen kynçylyklardan gaça durmak üçin iň amatly wagty bilýärler.
Galyberse-de, has töwekgelçilikli ýol bar - port şäheri Türkmenbaşy şäheriniň golaýyndaky ähli kenarýaka ýaýran balykçylyk obalarynyň birinde Hazar deňzinden geçmek. Balykçylar goşmaça girdejilerden ýüz öwürmezler. 50-150 dollar aralygynda gaçgaklary Türkmenistanyň kenarýaka suwlarynyň 100 kilometr zolagyndan geçirer we şowuna bolsaňyz, daşary ýurtly Azerbaýjan, Rus ýa-da Gazak gämisine münüp bilersiňiz.
Türkmenistan serhedinden bikanun geçmek kararyna gelenlere köp howp garaşýar. Mysal üçin, sizden para alan şol bir korrumpirlenen polisiýa işgäri, bu serhetýaka berkidilen MNB işgärine sizi “satyp” biler.
IWPR.
