Mejbury zähmet görnüşleri ýa-da raýatlaryň esasy hünär işleri bilen baglanyşykly bolmadyk işleri ýerine ýetirmäge mejbur edilmegi barada aýdylanda, Türkmenistanda az adam Konstitusiýany we Zähmet kodeksini ýada salýar, sebäbi Türkmenistanyň kanunlarynyň maddalary we düzgünleri nämeleriň bolmalydygyny görkezýän ýönekeý beýan etmekdir. Iş ýüzünde raýatlaryň hukuklaryny ne ýurduň Esasy kanuny, ne-de beýleki kanuny hereketler goraýar.
Türkmenistanyň konstitusiýasynyň 32-nji maddasy işçilere dynç almak hukugyny berýär, Türkmenistanyň Zähmet kodeksiniň 8-nji maddasy mejbury ýa-da mejbury zähmeti gadagan edýär, sebäbi “islendik adam haýsydyr bir jeza howpy astynda talap edilýän islendik iş (hyzmat) bu adama öz hyzmatlaryny meýletin teklip etmedi.” Şeýle-de bolsa, hakyky durmuşda işçiler, esasanam býudjetden maliýeleşdirilýän döwlet guramalarynda işleýänler, dolandyryşyň islegi boýunça, dynç almak üçin kanuny hukuklaryny ýitirip bilerler (mysal üçin, Zähmet kodeksiniň "Dynç alyşdan yzyna çagyrmak" 105-nji maddasyny bozup) we mejbury ýa-da mejbury zähmet çekip bilerler.
Raýatlaryň hukuklarynyň we azatlyklarynyň bozulmagy, adamy işlemäge ýa-da adaty bolmadyk wezipeleri we borçlary ýerine ýetirmäge mejbur etmek möwsümleýin häsiýetlidir. Hukuk bulam-bujarlygy pagta ýygnamak döwründe, milli baýramçylyklaryň we möhüm seneleriň öňüsyrasynda, ýurduň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedowyň ýurduň çar tarapyna syýahatynyň öňüsyrasynda we halkara ylmy we amaly simpoziumlar we konferensiýalar günlerinde kanuny taýdan bikanunçylyk iň ýokary derejesine ýetdi.
*** Türkmenistanda pagta ýygnamak üçin gyzgalaňly wagt. 27-nji oktýabrda pagta öndürýän dört sebitiň hemmesiniň ýolbaşçylarynyň garaşylmadyk ýagdaýda we şol bir wagtyň özünde ýurduň daýhanlarynyň çig pagta öndürmek baradaky şertnamalaýyn borçnamalarynyň üstünlikli ýerine ýetirilendigi barada prezidente habar berendiklerine garamazdan, adamlar pagta iberilmegini dowam etdirýärler.
Şol bir wagtyň özünde, işçilere emläk ýaly garalýar: “Tur!”, “Bar!”, “Getir!”, “Al!”, “Et!”, “Çalt git!”
Äthli döwlet edaralary pagta ýygnamak kampaniýasyna belli bir derejede gatnaşýarlar. Şeýle-de bolsa, pagta üçin işçileri mejbur etmek bilen baglanyşykly ýagdaýyň sebite görä üýtgäp durýandygyny bellemelidiris. Hatda bilim pudagynda-da adamlary pagta çekmek bir sebitden beýlekisine tapawutlanýar. Mysal üçin, Lebap welaýatynda (sebitde) mugallymlar hepdede azyndan iki gezek meýdanlara gidýärler, ýekşenbe güni bolsa Daşoguz welaýatynyň käbir mekdepleriniň mugallymlary diňe ýekşenbe günleri pagta ýygnamak boýunça işleýärler. Şol mekdepdäki ýaly beýleki mekdeplerde mugallymlar hepdede birnäçe gezek pagta ýygmaga gatnaşýarlar. Bu, ýerli şäher häkimlikleriniň etrap bilim bölümleriniň ýolbaşçylaryna pagta hasylyny ýygnamaga bu ugurdaky işçileriň gatnaşmagy we ýygnamagyň netijeleri babatynda näderejede isleg bildirýändigine baglydyr. Bilim bölüminiň müdiri hasylyň pes bolmagy ýa-da mugallymlaryň pagta döwrüne pes gatnaşmagy üçin ýerli häkimiýetlerden jeza alsa, ýerini ýitirmekden gorkýan bolsa, bu ugurdaky mugallymlar köplenç pagta gidýärler.
Şeýle hem belli bir mekdebiň müdirine baglydyr. Mekdep ýolbaşçylarynyň köpüsi öz ýolbaşçylarynyň islegini ýerine ýetirýän we boýun egmeýän ýerine ýetirijilerdir, ýöne her etrapda we sebitde dogruçyllygy görkezýän we ýolbaşçylaryna mugallymlaryň esasy işleriniň mugallymçylyk we pagta däl-de, çagalara terbiýe bilen baglanyşyklydygyny gönüden-göni yglan edip bilýän direktorlar bar.
Ýurduň döwlet edaralarynyň köpüsinde işgärler her gün ekin meýdanlaryna gidýärler. Bu bölümleriň işgärler bölüminiň işgärleri (banklar, dürli görnüşli zawodlar, dürli ministrlikleriň we bölümleriň sebit bölümleri we ş.m.) her gün adamlar üçin pagta ýygymy meýilnamalaryny düzýärler.
Her bir işçi pagta syýahatynyň wagty barada resmi taýdan habar berilendigini we meýdana gitmekden ýüz öwürse, jogapkärdigini görkezýär.
Iş tertibi guramanyň başlygy tarapyndan tassyklandy we ýerine ýetirilmeli. Kärhanalaryň we edaralaryň işgärleri başlygyň islegini ýerine ýetirýärler, şonuň üçin işgäriň saglyk ýa-da maşgala sebäplerinden uzak wagtlap pagta gidip biljekdigine ýa-da ýokdugyna seredip bilenoklar. Şeýle-de bolsa, islegiň şeýle şertlerinde-de işgärleriň özleri üçin belli bir artykmaçlyklary alýan ýagdaýlary bolýar. Mysal üçin, olar bilen “gepleşik geçirip” we pagta ýygmaga çykýan ilkinji topara girip bilersiňiz, ýagny güýzüň başynda, oktýabr we noýabr aýlary ýaly sowuk we ýagyşly däl günlerde.
Öz ýerine hakyna tutulan işçi iberilende, “pagta işgäri” yzygiderli işe gitmeli. Muny işgärler we kärhanalaryň ýolbaşçylarynyň özleri gözegçilikde saklaýarlar. Birnäçe ýyl ozal döwlet edarasynyň işgäri öz ýerine “hakyna tutma” iberip, öýünde bolup bilerdi, ýöne soňky iki ýylda ýagdaý has ýitileşdi. Meýdana awtobus ibermezden ozal her gün işgärler birnäçe gezek sanalýar we öň düzülen sanawlar bilen deňeşdirilýär. Meýdanlarda duýdansyz barlaglar seýrek däl: dolandyryjylar garaşylmadyk ýagdaýda peýda bolup bilerler, hatara düzüp, gol astyndakylary sanap, sanawda bar bolanlary barlap bilerler. Birden edaranyň bir işgäri meýdana ýetip bilmän, awtobusdan düşüp, öýüne gaýdyp barsa, käýinç ýa-da işden aýrylmak görnüşinde gutulgysyz jeza çekiler.
Beýleki edaralarda işçiler uzakdaky meýdanlara iberilýär we iki hepde, hatda bir aý şol ýerde ýaşaýar. Soňra tertip üýtgeýär we kärdeşleri meýdanlara gidýärler. Gözegçiligiň öňki bölümlerinde ýazyşymyz ýaly, esasan, ýurduň jemgyýetçilik hyzmatlarynyň işgärleri, poçta bölümleri we dürli edaralaryň tehniki işgärleri uzak wagtlap gidýärler.
Şeýle hem Türkmenistanda işgärleri pagta hasylyna asla gitmeýän, ýöne günde 15-30 manat (5-10 dollar) kärdeşler arkalaşygy komitetiniň gaznasyna - “pagta üçin” ýygnaýan bölümler bar. “Pagta ýygnamak döwrüne kömek etmek” üçin pul ýygnamak nebit-gaz toplumynyň, bank pudagynyň we saglygy goraýyş ulgamynyň bölümlerinde giňden ulanylýar. Adamlara şeýle diýilýär: pagtany özüňiz ýygmak islemeýän bolsaňyz, pagta ösdürip ýetişdirýänlere meýilnamany ýerine ýetirmek üçin pul töläň. Bu bahana bilen “Daşoguzgazsnabženiýe” welaýat birleşiginiň işçilerinden pul ýygnalýandygy barada ygtybarly maglumatlar bar. Bu bölümiň işgärleri bu puluň soň haýsy maksat bilen ulanyljakdygyny bilenoklar, esasy zat indi pagta hakda aladalanmaýarlar.
Pagta ýygnamak döwrünüň uzaklygy, Garaşsyzlyk gününi (27-nji oktýabr) bellemezden ozal, her hepde ýurduň prezidentiniň sebit ýolbaşçylary bilen ekin meýdanlaryndaky ýagdaýlar barada ýygnak geçirýändigi bilen görkezilýär. Soňky birnäçe hepdäniň dowamynda ýurduň dört sebitiniň ýolbaşçylaryna ýurduň käbir sebitlerinde pagta ýygmagyň haýal depginine ünsi çekdi. Netijede, bu ugurlarda gözegçilik derrew ýokardan aşaklygyna berkidilýär: sebit dolandyryjysyndan kärhananyň adaty işgärine çenli. Mejbur işleri derrew güýçlendirilýär, bazarlar ýapylýar, jemgyýetçilik ulaglary çäklidir we ilatyň durmuşyny kynlaşdyrýan beýleki çäreler görülýär.
Mejbury zähmet: Hususy pudak
Häzirki pagta hasyly möwsüminiň tapawutly aýratynlyklaryndan biri, ýerli häkimiýetleriň pagta hasylyna hususy pudagyň wekilleriniň has köp gatnaşmagyny islemegi. Esasan etrabyň ýa-da sebitiň döwlet meýilnamasyny nädip ýerine ýetirýändigine baglydyr. “Türkmenpagta” döwlet konsernindäki ANT çeşmesiniň habaryna görä, bu ýyl meýilnama gaty kyn durmuşa geçirilýär. Resmi mazmun açyk metbugatda çap edilmeýär. Şeýle-de bolsa, hasyl ýygnamakdaky yza galmak we hasylyň ýaramaz ýagdaýy prezident G. Berdimuhamedowyň sözleri bilen gytaklaýyn tassyklanýar, hasyl möwsüminiň başynda ýurduň Garaşsyzlyk gününe (ahyrky netijede ýerine ýetirildi) pagta meýilnamasynyň şertsiz ýerine ýetirilmegini birnäçe gezek talap etdi we oktýabr aýynda geçirilen soňky hökümet ýygnagynda ol: “Hasyly galyndysyz ýa-da ýitgisiz ýygnamalydyrys”-diýdi. Şeýle-de bolsa, her ýyl bir nagyşa syn edilip bilner: hasyl näçe pes bolsa we meýilnamany ýerine ýetirmek näçe kyn bolsa, pagta ýygmaga daşardan köp adam gatnaşýar we ýolbaşçylaryň golastyndakylara talaplary hasam kynlaşýar.
Mysal üçin, 2014-nji ýylyň 15-nji sentýabrynda Prezident G. Berdimuhamedow Ahal welaýatynyň käbir etraplarynda pagta ýygmagyň pes depgininden nägileligini bildirdi, şondan soň 21-nji sentýabrda ýerli häkimýetler ähli bazarlaryň açylyş wagtyny çäklendirmek kararyna geldi, bu sebitdäki ikinji uly şäher - Tejen. Irden bazara gelen söwdagärler ýapyk derwezeleri we girelgede nobatçy polisiýa toparyny gördüler. Hukuk goraýjy edaralar adamlara ýerli dolandyryşyň kararyna görä, pagta ýygnamak döwrünüň dowamynda bazaryň 15:00-dan açyk boljakdygyny düşündirdi. "Indi hemmeler meýdanda bolmaly" -diýdiler. Bazarlaryň açylyş wagtyny çäklendirmekden başga-da, şäherdäki ähli azyk dükanlary gündizine ýapyldy. Şeýle-de bolsa, ANT habarçylarynyň habar bermegine görä, oktýabr aýynyň ortalaryna dükanlar hemişeki ýaly işe başlady.
Geçen ýyl bolşy ýaly, dükanlar, kafeler, dellekhanalar, gözellik salonlary, aýakgap we sagat abatlaýyş we ş.m. üçin bölek ýerlerini kärendesine alýan bazar söwdagärleri we kiçi telekeçiler pagta hasylyna gitmäge mejbur bolýarlar. Türkmenabatda ýerli şäher häkimliginiň işgärleri şeýle edaralara baryp görýärler we hususy telekeçileri aýda 5 gezek şäheriň ilkinji kiçi etrabynda bazara ýygnanmaga mejbur edýärler. Awtobus olary şol ýere alyp, meýdana äkidýär. Resmiler satyjylaryň atlaryny depderçä ýazýarlar we razylyk gollaryny alýarlar. Häkimiýetleriň haýyşy boýunça söwdagärler we telekeçiler ýygnan pagta kepilnamalaryny tabşyrmaly. Bu kepilnamalar kärendeçiler tarapyndan berilýär.
Pagta ýygnamak kampaniýasyna orta we iri kärhanalaryň wekilleri hem gatnaşýarlar. Sentýabryň birinji hepdesinde, şol bir Türkmenabadyň şäher häkimliginde geçirilen ýygnakda şäher häkiminiň orunbasary orta we iri söwda dükanlarynyň eýelerine adamlary pagta bölüp ibermäge borçly etdi. Adamlaryň sany umumy işgärlere baglydyr. Telekeçiler şäher ýolbaşçylarynyň talaplaryny ýerine ýetirmäge mejbur bolýarlar, ýogsam “dürli inspektorlar, maliýe bölümi, salgyt gullugy, ýangyn gözegçiligi we şuňa meňzeş guramalar tarapyndan eziler”.
Söhbetdeşimiz, uly telekeçi, sekiz işgäri pagta önümçiligine bölünip ibermäge razy boldy, bu kärhananyň kiçi awtobusynda yerleşip bilýän adam sany. Telekeçiniň pikiriçe, işçiler köp bolansoň, her gün azyndan 15 adamy pagta ibermeli. Şeýle-de bolsa, olar ýarym ýolda düşünüşdiler, sebäbi telekeçi “şäheri abadanlaşdyrmaga hemişe işjeň gatnaşýar”, ýagny ýerli häkimiýetleriň haýyşy boýunça, öz hasabyna oýun meýdançalary gurýar, ýollarda täze haýatlar we yşyklar gurýar , pyýada ýollara plitkalar we “onuň” çäginde asfalt goýýar.
"Soňky üç ýylyň dowamynda, kärhanamyzyň çägindäki ýoluň şol böleginde 4 gezek haýatlary, köçe çyralaryny 3 gezek we asfalt 5 gezek çalyşmak soraldy" -diýdi telekeçi.
Az adamdan başga-da, telekeçi işgärleriniň şäheriň golaýynda ýerleşýän meýdanlara gitjekdigi bilen ylalaşdy. Her gün irden kiçi awtobus işgärleri Serdarabat sebitindäki Jeýhun daýhan birleşigine alyp barýar, agşam bolsa öýlerine alyp gidýär. Ertesi gün beýleki işgärler pagta hasylyna gidýärler. Telekeçi öz hasabyna işçileri azyk bilen üpjün edýär we 27-nji oktýabrda Garaşsyzlyk gününe çenli bu ugurdaky iş döwri üçin aýlyklaryny hem saklaýar. Onuň sözlerine görä, telekeçileriň başga çäresi ýok: işlemegi dowam etdirmek isleseňiz, häkimiýetleriň talaplaryna boýun bolmaly.
Lebap welaýatyň Türkmenabat şäherinde dolandyryş merkezinde bazarlaryň we hususy dükanlaryň ýapylmagy entek syn edilmedi. Prezident G. Berdimuhammedowyň şähere boljak sapary we indiki Ýaşulular geňeşiniň geçirilmegi bilen baglanyşykly ähli bazarlar we hususy dükanlar diňe 17-nji oktýabrdan 23-nji oktýabr aralygynda ýapyldy. Şeýle-de bolsa, sebitdäki ýagdaý başgaçarak. “Azatlyk” radiosynyň habarçysy Osman Hallyýewiň pikiriçe, Lebabyň Galkynyş etrabynda gündiz bazarlaryň we hususy dükanlaryň ýapylmagy bolýar. Sebitdäki käbir etraplarda dermanhanalar ýapylýar. Habarçynyň sözlerine görä, “gijeki” bazarlaryň ornaşdyrylmagy oba ýaşaýjylarynyň durmuşyna ýaramaz täsir edýär - adamlar pagta hasylyndan agşam gaýdyp gelýärler, bazardan azyk alýarlar we agşamlyk nahary taýýarlanýança eýýäm gije bolýar. Ýerli ýaşaýjylar, oba ýerlerinde ne bazar söwdagärleri, ne-de söwdagärler pagta hasylyna gitmeýän bolsalar, bazarlary gijeki tertibe geçirmegiň manysyna düşünmeýärler.
ANT çeşmelerine görä, Atamyrat (öňki Kerki) şäherinde ýerli bazarlar hepdede üç gezek ýapylýar. Polisiýa hatda bazarlaryň golaýynda söwda etmäge-de rugsat bermeýär, şonuň üçin ýerli söwdagärler harytlaryny göni öýlerinde satýarlar.
Gözegçiligiň birinji bölüminde belläp geçişimiz ýaly, häzirki wagtda Lebap welaýatynda adatdan daşary ýagdaý ýüze çykýar. Bu ýerde, Tejendäki ýaly, pagta hasyly ýolagçy transportynyň hususy eýelerine-de täsir etdi. Birinji bölümde awtobuslaryň adamlary pagta ýygnamak nokatlaryndan alýandyklaryny ýazdyk. Awtobuslaryň käbiri ýerli döwlet ýolagçy gatnawyň gatnawyny emele getirýändigine garamazdan, olaryň köpüsi köne “KAvZ-3270”, “RAF-2203”, “UaZ-2206”, “PAZ-4234” we (seýrek ) “Gazelle”, şahsy adamlara degişlidir. Her gün irden sürüjiler ýygnamak nokatlaryna sagat altyda gelýärler - bu ýerli dolandyryşyň buýrugy. Pagta ýygmaga däl-de, diňe özleri üçin işlemäge synanyşýanlar ýolda ýol polisiýasy tarapyndan tutulýar we ygtyýarnamalary alynýar.
Döwlet awtobuslary marşrutlardan aýrylanda we hususy ulaglaryň sürüjileri meýdanlara we daşardan eltip bermäge mejbur bolan şertlerinde, öz awtoulaglaryny taksiler hökmünde ulanýan hususy taksi sürüjileri özlerini rahat duýýarlar. Ýolagçylara öz şertlerini aýdýarlar we syýahatyň bahalaryny ýokarlandyrýarlar, esasanam gündiz başga ýere gitmek mümkin bolmadyk şäheriň daşynda.
Şeýle diskriminasiýa ýagdaýynda hususy kiçi awtobuslaryň eýeleri, hatda benzin üçinem pul gazanyp bolmajak diýen ýaly (käwagt pagta ýygýanlary onlarça kilometre alyp, agşam yzyna gaýtarmak üçin bir gün gerek bolýar!), aralyklaryna baglylykda ortaça 50-den 100 manata çenli kärendeçilerden hyzmatlary üçin töleg talap edýärler.
Kärendeçiler tölemekden ýüz öwürýärler, hiç kime adam getirmäge mejbur etmediler, şäher kömekçilerine mätäç däldirler. Habarçylarymyz sürüjiler bilen kärendeçileriň arasynda köplenç jedelleriň ýüze çykýandygyny, käte hatda dawa-jenjellere sebäp bolýandygyny habar berdiler.
Sürüjileriň sözlerine görä, öňler häkimlikleriň talaplaryna boýun bolupdyrlar, sebäbi 2008-nji ýyldan 2012-nji ýylyň iýulyna çenli Türkmenistanda benzin mugt (aýda 200 litr mukdarda), ýöne indi her manat hasaplanýar we iş güni maşgalalaryň abadançylygynyň bir gününe täsir edýär. Sentýabryň başynda Türkmenabatdaky kiçi awtobus sürüjileri nyrhlary kyrk teňňeden (14 sent) ellä (17,5 sent) ýokarlandyrdy.
Ekin meýdanlarynda şikes ýetmegi
Sentýabryň birinji ýarymynda howanyň temperaturasy 40 dereje we ondan ýokary ýokarlananda, meýdanlarda aşa gyzmak ýagdaýlary ýüze çykdy. Mary sebitiniň Ýolöten etrabynda tiz kömek stansiýasynyň lukmançylyk işgäriniň sözlerine görä, pagta meýdanlaryna çagyryşlara hut özi bäş gezek jogap beripdir. Bir günde iki gezek çykanymam boldy.
"Şol gün sebitiň dürli künjeklerinde çagyryşlaryň ikisine-de orta gipertermiýa (aşa gyzmak) sebäp boldy, ikisi-de pagta meýdanynda huşuny ýitirdi, ikisi-de ýerinde bejergi aldy" -diýýär.
Lukmançylyk işgäriniň sözlerine görä, beýleki çalşyklarda meýdanlara çagyryşlar iýmit zäherlenmesi we itiň dişlenmegi bilen baglanyşykly bolupdyr.
Türkmenabatda pagta meýdanynda gaharly waka boldy. Şäher mekdepleriniň birinde mugallym 7-11-nji synp okuwçylaryny mugallymlaryň ýerine pagta ýygmak üçin birnäçe gezek alyp gitdi. Ol ýerde, aýry-aýry ýerlerde ýetginjekleriň ene-atalaryna tiz tanalýan “jynsy häsiýetli zorlukly hereketler” etdi. Häzirki wagtda mugallym derňelýär, hukuk goraýjy edaralar gapma-garşylyklary ýüzleşmegi gurnaýarlar.
Mejbury zähmet: ýaragly güýçler we türmeler
Türkmenistandaky türmelerde mejbury zähmet seýrek duş gelýär. Ýakynda boşadylan öňki tussaglaryň habar bermegine görä, 2008-2009-njy ýyllarda tussaglar Baýramaly koloniýasynyň MR-K / 16 senagat zolagynda iki sany kazarmany gurmaga mejbur boldular. Tussaglaryň tutuş topary gurluşyk meýdançalaryna iberildi, kerpiç, garyşyk kerpiç we binýat guýdular. Işlemek islemeýänler jeza kamerasyna ýerleşdirildi. Iş üçin pul tölemediler. Tussaglar şol gurluşyk meýdançasynda-da ölüm howply netijäniň bolandygyny ýada salýarlar: kran operatory elektrik liniýalaryna degdi ölüm howpy boldy we tussaglaryň biri aşakdaky çelekde durýardy.
Beýleki işler üçin tussaglar aýlyk alýarlar. Soňky ýyllarda bu koloniýanyň çäginde zynjyrly tor, kagyz we plastmas turbalar öndürilýär. Häzirki wagtda koloniýa diňe kagyz öndürýär. Tussaglaryň özleri tarapyndan öndürilen önümçilik az. Onda takmynan 7-9 adam işleýär. Tölegler çek bilen amala aşyrylýar. Tussaglar bu çekleri buhgalteriýa bölüminden alýarlar, koloniýa dükanyndaky iýmit ýa-da şahsy arassaçylyk önümlerini satyn almak üçin ulanyp bilerler; Bu aýlyk ulgamynyň ýeke-täk kemçiligi, tussaglaryň çekiň ähli mukdaryny satyn almaly bolmagydyr. Mysal üçin, bir tussagyň elinde 50 manat (17.5 dollar) bar bolsa we 20 manatdan haryt satyn almaly bolsa, oňa 30 manat (ýa-da çek mukdary) gaýtarylyp berilmez. Tussaglar ellerinde nagt pul almaýarlar. Çeşmelerimize görä, käbir tussaglar hatda maşgalalaryna pul iberip bilerler.
Seýdi şäheriniň koloniýalarynda mejbury zähmet hem berjaý edilmeýär. Munuň tersine, köp adam işlemek isleýär, ýöne iş mümkinçiligi çäklidir. Iş kesilenler tikinçilik dükanynda işleýärler, ol ýerde tussaglar üçin egin-eşik we işgärler üçin egin-eşik tikýärler, kerpiç zawodynda we koloniýanyň ykdysady böleginde - meýdançalary süpürýärler, hajathana we hammamlara seredýärler we naharhana hyzmat edýärler. Öý bölüminde işlemek iň köp aýlyk alýan ýeri - aýda 250-300 manat. Töleg, şeýle hem dükanda önümlere çalşylyp bilner;
Türkmenistanyň ýaragly güýçlerinde yzygiderli mejbury zähmet hem görülmeýär. Saparmyrat Nyýazowyň döwründe surat başgaçarakdy. Harby gulluga çagyrylanlar erkin zähmet hökmünde giňden ulanylýardy, aslynda hassahanalarda we klinikalarda kiçi lukmançylyk işgärlerini, ýangyn söndürijileri, ýol polisiýasyny çalyşdylar, gurluşyk meýdançalarynda, nebit-gaz we dokma senagatynda işlediler we territoriýany gowulaşdyrdylar. Iýmit we ýaşaýyş jaýy esgerleriň hyzmat edýän kärhanalary tarapyndan gurlupdy. Pagta ýygnamak döwründe türkmen esgerleri ilkinji bolup pagta ýygnamak üçin iberildi.
G. Berdimuhammedowyň häkimiýet başyna gelmegi we täze harby doktrinanyň yglan edilmegi bilen mejbury zähmet kem-kemden ýitdi. Häzirki wagtda harby gulluga çagyrylýanlar esasan Daşoguz, Mary we Lebap welaýatlarynyň uzak ýerlerinde pagta ýygmaga gatnaşyp bilerler. Düzgün bolşy ýaly, esgerler harby bölümine ýakyn ýerlerde ekin meýdanlaryna pagta ýygmaga iberilýär. Geçen ýyl Hatap obasyndaky ekin meýdanlarynda esgerleri synladyk, ýöne şu ýyl, iň bolmanda oktýabr aýynyň başynda, bu obadaky meýdanlarda esger ýokdy. Mary welaýatynyň Tagtabazar sebitinde hem hiç kim ýokdy. Häzirki wagtda esgerleriň uly ýollarda haşal otlary we otlary ýok edýändigini görmek bolýar.
Mejbury zähmet: hökümet çärelerine gatnaşmak
Prezidentiň bir sebite saparynyň öňüsyrasynda ýa-da milli baýramçylygyň öňüsyrasynda bu sebitiň ýa-da hatda tutuş ýurduň ýaşaýjylary dynçlykdan we rahatlykdan mahrum. Bu 2014-nji ýylda Balkan, Daşoguz, Mary we Lebap welaýatlarynda bolup geçdi, G. Berdimuhammedowyň özi bazarlary, myhmanhanalary, kitaphanalary, senagat desgalaryny we ýaşaýyş jaýlarynyny açanda boldy. Potratçy guramalaryň işgärleri, şeýle hem olara kömek eden kömekçi potratçylyk guramalarynyň wekilleri, ähli işleri tamamlamak we ulanyşa berek üçin desganyň işe başlamagynyň we prezidentiň gelmeginiň öňüsyrasynda günde 15-17 sagat işlediler. Gurluşykçylar, ýerli jemgyýetçilik hyzmatlary, ýol gurluşyk bölümleri (DSU), suw desgalary, "Maryenergo" we "Daşoguzenergo" birleşýän birleşikler, gaz üpjünçiligi bölümleri, ýük awtoulag duralgalary, senagat kärhanalary, medeni, bedenterbiýe we sport edaralary bilen bilelikde. Prezident gelýänçä 30-40 günüň dowamynda, ulanyşa taýýarlanylýan desgalaryň töweregi bozulan garynja hinine meňzeýärdi - irden ýary gije dürli hünärli ýüzlerçe adam bu ýerdäki kemçilikleri aradan aýyrdy, asfalt goýdy, berkitmeler gurdy, ýuwuldy, penjireler we gapylar, halylar goýuldy, gök ekin meýdanlaryny ekdi, daş-töweregi suwardy we abadanlaşdyrdy.
Iş wagtyndan artyk we tölenmedik zähmetiň diňe bir desgany gurýanlara ýa-da olara kömek edýänlere däl, eýsem desga niýetlenenlere-de degişlidiginiň subutnamasy bar. Bu, mysal üçin, Balkan welaýatynda 7-nji oktýabrda, derman palçygy we deňiz duzuny gaplamak üçin Jebel obasynda we Bereket şäherinde lukmançylyk önümlerini öndürýän kärhananyň işe girizilmegi mynasybetli dabaralar geçirilende boldy. ANT çeşmelerine görä, bu desgalar sebit saglygy goraýyş bölüminiň görkezmesi bilen günbatar sebitiň ähli etraplaryndan we şäherlerinden iberilen ýüzlerçe şepagat uýalary, nobatly lukmanlar we lukmanlar tarapyndan açylmaga taýýarlanýar. Daşoguz welaýatynyň dürli künjeklerinden ýüzlerçe kitaphanaçy we beýleki işgärler (esasan aýallar) esasy işlerini taşlap, kitaphananyň binasynda 12-14 sagat işlediler, açylyşyna 22-23-nji sentýabrda prezident gatnaşdy. Türkmenistandaky çeşmeler belli bir pudagyň ýa-da pudagyň işgärlerini işe girizmek üçin taýýarlanylýan desgalary abadanlaşdyrmak we arassalamak boýunça işleri amala aşyrmak üçin mejbury zahmet çekmek praktikasynyň şu güýzde işe girizilmegi dabaralarynyň geçirilen ähli meýdançalarynda ulanylandygyny habar berýär.
Prezidentiň belli bir welaýata gelmegi öňünden yglan edilmeýär. Şeýle-de bolsa, bu sebitleriň ýaşaýjylary gytaklaýyn alamatlar esasynda döwlet baştutanynyň takyk senesini takyk kesgitleýärler. Olaryň biri, ýerli howa menzilinden sebit merkezine ýa-da baýramçylyga barýan ýoluň ugruny arassalaýar. Arassalamak haşal otlary, ýabany gyrymsy agaçlary we öňki ekişleriň guran nahallaryny ýok etmegi, zibil ýygnamagy we ýakmagy we täze ýaşyl meýdanlary oturtmagy öz içine alýar. Her bir welaýatdaky ýerli häkimiýetler ýüzlerçe adamy bu işi etmäge mejbur edilýär. Bu ýagdaýda howa menzilinden prezidentiň awtoulag duralgasyna çenli ýoluň ähli bölegi ilki segmentlere bölünýär we sebitdäki guramalara we edaralara paýlanýar. Topar uly bolsa, ýoluň has uzyn bölegini alar. Tersine. Ähli işler (täze nahallary satyn almak, köne pürsleri çalyşmak, goşmaça stendler, baýdak diregleri oturtmak, köpri reýslerini boýamak, prezidente salam bermek ýa-da çykyşyndan sözler bilen ýolda bannerler oturtmak) kärhananyň girdejisiniň hasabyna, kärhana girdeji getirmeýän bolsa, ähli maliýe çykdajylary bu kärhanalaryň işgärleriniň üstüne düşýär. Başlyk buýrugyny ýerine ýetirmekden boýun gaçyrýanlara, işgäri daş-töweregine ýigrenmek zolagyny döretmek, adamy kowulmaga mejbur etmek we uzagyndan galp sebäplere görä işden aýyrmak bilen haýbat atýar.
Islendik işiň ýerine ýetirilmegi prezidentiň gelmegi bilen baglanyşykly bolup bilmez. Adamlary özleri üçin adaty bolmadyk işleri ýerine ýetirmäge mejbur etmegiň sebäbi milli derejede bolup biljek waka bolup biler. Şeýlelik bilen, Daşoguzda milli medeniýet hepdeliginiň öňüsyrasynda (2014-nji ýylyň 23-29-njy iýuny) howa menzilinden Daşoguzyň merkezine çenli bolan awtoulag ýoly böleklere bölünip, ýerli nebit çykaryjy zawod, egin-eşik zawody, “Gallaonumleri” sebit birleşigi, nebit ammary we başgalar ýaly iri guramalara paýlandy. Welaýat häkim Esenmyrat Orazgeldiýewiň şahsy buýrugy bilen gönüden-göni öz işine zyýan ýetiren, dürli hünärli we hünärler boýunça ýüzlerçe adam ýoly we ýanaşyk ýol ýakasyny tertibe saldy, zibil we öli agaçlary ýakdy, düýe tikenini we gamyş gyrymsy agaçlaryny ýok etdi.
Senagat we gurluşyk guramalarynyň zähmet toparlary maddy taýdan gymmat iş we işleri ýerine ýetirmäge mejbur bolsa, býudjet döwlet edaralarynyň işgärleri, adatça, kömekçi işçi hökmünde hökmany işe ýa-da goşmaça çärelere gatnaşýarlar.
“Dolandyryşyň talaplaryny ýerine ýetirmeseňiz, derrew işden kowulmarsyňyz, ýöne durmuşyňyzy zaýalarlar. Parahatçylyk bolmaz, işiňizde kemçilik tapyp başlarlar, her hereketiňize gözegçilik ederler we bir ýerde ýa-da bir zat ýalňyşsaňyz, işden çykarmak üçin esas hökmünde ulanylar. Kärdeşler arkalaşygynyň komiteti ýa-da prokuror ýa-da kazy sizi goramaz. Hiç kim kynçylyk islemeýär, şonuň üçin hemmämiz sürüdäki goýun kimin, başymyzy aşak egip, aýdylanlary ýuwaşlyk bilen ýerine ýetirýäris "-diýip, paýtagtyň kitaphanalarynyň biriniň işgäri Aşgabatdaky çeşmämiz bilen söhbetdeşlikde aýtdy.
Onuň sözlerine görä, beýleki býudjet döwlet edaralarynyň kitaphanalary we işgärleri, uniwersitet okuwçylary we liseýleriň we mekdep okuwçylary bilen birlikde, Aşgabatda geçirilen ähli jemgyýetçilik-syýasy çärelere we baýramçylyk dabaralaryna gatnaşmaga çagyrylan ilkinji we hökmany adamlardan biridir.
“Haçan-da bize buýruk berlende halkara forumlaryň geçiriljek konferensiýa otaglaryny doldurýarys, güýç we bagt döwrüniň geýnen akylly bagtly raýatlary ýaly görünýäris; käbir milli baýramçylyk barada deslapky telewizion surata düşürilende, prezidentiň we onuň wekilleriniň peýda bolan ýerlerinde birnäçe sagatlap gorag bolup bileris. Iş ýerinde aldap bilersiňiz, munuň üçin hiç zat bolmaz, ýöne şular ýaly çärelere gatnaşmakdan ýüz öwürmek ýa-da mejbur etmekden we borçlardan nägileligiňizi görkezmek, ýolbaşçylaryňyz tarapyndan zähmet düzgün-nyzamynyň bozulmagy, resmi borçlaryňyzy ýerine ýetirmezlik hökmünde kabul ediler, boýun egmezlige itergi, watançylygyň bolmazlygy"-diýýär kitaphanaçy.
Işçiler, esasanam býudjet guramalarynyň işgärleri dynç almak hukugyndan mahrum bolýarlar, sebäbi milli baýramçylyklaryň köpüsi dynç günleri geçirilýär. Dynç günleri adamlar jaý, maşgala we çagalar barada alada etmegiň ýerine, çäreleriň geçiriljek ýerinde bolmaga mejbur bolýarlar. “Bir damja suw altyn dänesidir”, Türkmen at festiwaly, haly güni, “Galla Baýramy” (däne baýramy), gawun güni, “Hasyl Baýramy” (hasyl baýramy), goňşuçylyk güni - bu baýramçylyklaryň hemmesi bellenilýär. Dürli aýlaryň ýekşenbe günleri. Umuman alanyňda, ýurt ýylyň dowamynda 40 töweregi döwlet, milli, hünär baýramçylygyny we möhüm senäni belleýär.
Baýramçylyklardan başga-da, ýurtda köp sanly jemgyýetçilik-syýasy, medeni we sport çäreleri geçirilýär, oňa gatnaşmak döwlet derejesindäki beýleki resmi dabaralarda bolşy ýaly işçiler üçin hökmany we şert. Şeýle çäreler ýekşenbe ýaryşlary (mekdep mugallymlarynyň gatnaşmagy üçin zerur), teatr ýa-da kino görkezmeleri (köplenç dynç günleri hem) bolup biler. Tomus aýlarynda (köplenç iýul), mugallymlar henizem dynç alanlarynda, Zähmet kodeksiniň 105-nji maddasyny (“Dynç alyşdan yzyna çagyryş”) bozup, uniwersitetlere dalaşgärleri kabul etmek düwrüne hyzmat etmek üçin işe gitmäge mejbur bolýarlar we kabul ediş komitetleriniň agzalary üçin günortanlyk naharyny taýýarlaýarlar. Mundan başga-da, mugallymlar kanuny rugsady wagtynda dürli olimpiadalara gatnaşmaga mejbur bolýarlar. Kanuna görä, dynç alyşdan yzyna çagyrmak diňe işgäriň ýazmaça razyçylygy bilen mümkindir, ýöne dolandyryjylaryň hiç biri razylyk soramaýar (ýazmaça ýa-da dilden): zerur mu, diýmek zerur.
Dowamy bar.
