Türkmenistanda daşary ýurtlara gitmek gadagan edilen raýatlaryň “gara sanawy” bar, emma häkimiýetler muny ret edýärler. ABŞ-nyň Aşgabatdaky ilçihanasynyň diplomatik hat alyşmalary onuň nämedigini görkezýär.
Daşary ýurtlara syýahat etmegi gadagan edilen türkmen raýatlarynyň “gara sanawy” öňki üýtgeşik lider Saparmyrat Nyýazowyň dolandyran ýyllarynda meşhur boldy. 2000-nji ýyllaryň başynda syýasy oppozisiýa garşy göreşiň elementleriniň biri hökmünde peýda bolan, hasabatlara görä, çalt ösdi. Oňa girmek aňsatdy: Aşgabadyň merkezindäki az sanly internet kafeleriniň birine baryp, häkimiýetleriň nukdaýnazaryndan islenmeýän web sahypalaryna seretmek ýeterlikdi.
Resmi taýdan Türkmenistanda “gara sanaw” ýok we häkimiýetler diňe kanun tarapyndan yzarlanan raýatlaryň gitmeginiň öňüni alýarlar. Emma hakykatda, rejimi halamaýan müňlerçe adamyň - talyplaryň, raýat aktiwistleriniň, žurnalistleriň we beýlekileriň Türkmenistandan çykmagy gadagan. Näme sebäpden gitmelidigi möhüm däl: olar göýberilmez. Amerikaly diplomatlar, Wikileaks web sahypasyndaky neşirleriň kömegi bilen ABŞ-nyň Döwlet departamentine iberen habarlarynda “gara sanawyň” käbir aýratynlyklaryny beýan edýärler.
"Gara sanaw" näme?
“Gara sanaw”, käwagt “syýahat etmäge rugsat berilmedik adamlaryň sanawy” diýlip hem atlandyrylýar, elektron maglumat bazasydyr. Oňa Türkmenistany terk etmäge mynasyp däl hasaplanýan raýatlar (goşa, adatça rus, raýatlygy bolan adamlar girýär) girýär. Sanaw Türkmenistanyň Döwlet Migrasiýa Gullugy tarapyndan ýöredilýär, respublikanyň ähli barlag nokatlarynda çap edilýär, Aşgabat şäherinden bolan Amerikan ilçihanasynyň işgäri gizlin ýatlamasynda habar berýär.
Amerikaly diplomatlar “gara sanawda” näçe adyň bardygyny we haýsy sebäplere görä anyk bilip bilmediler. Emma ABŞ-nyň Döwlet Departamenti TASP maksatnamasynyň stipendiýasyny alýanlaryň şol wagtky bilim we saglygy goraýyş ministriniň şol wagtky premýer-ministriniň orunbasary Haýdyr Saparlyýew tarapyndan göni daşary ýurda gitmäge rugsat berilmeýänleriň sanawyna goşulandygyny bildiler. Döwlet departamenti bu talyplaryň Bişkekde ýerleşýän Merkezi Aziýa Amerikan Uniwersitetinde okamaklary üçin pul töledi.
Ol, diňe bir respublikany terk etjek bolsa, respublikadan çykmagy gadagan edilenleriň sanawyna bir raýatyň goşulandygyny bilip biler. Migrasiýa işgärleri oňa ýurtdan çykmaga hukugynyň ýokdugyny habar bererler. Sorag berse, iň gowusy ondan "migrasiýa gullugynyň müdirine hat ýazmagy" haýyş edilip bilner.
Mysal üçin, TASP maksatnamasyna gatnaşyjylara "howpsuzlyk sebäpli" gitmek gadagan edilendigi aýdylýar.
Talyplar üçin diplomatik göreş
ABŞ-nyň Döwlet departamentine iberilen birnäçe tertipde Aşgabatdaky ilçihananyň işgärleri 2009-njy ýylyň iýulyndan 2010-njy ýylyň ýanwaryna çenli şol TASP kärdeşleriniň daşary ýurda syýahat edip bilmeklerini üpjün edendiklerini beýan edýärler. Amerikan diplomatlary Daşary işler ministri Meredow we premýer-ministriň orunbasary Saparlyýew ýaly ýokary derejeli türkmen işgärlerinden birnäçe aýlap wadalary we ş.m. ýada salmagy ýatlatdylar. Netijede, Bilim ministrliginiň bir işgäri Amerikanyň ilçihanasyndan talyp atlarynyň sanawyny sorady we ony "degişli hyzmatlara" gönükdirjekdigini aýtdy. Diňe şondan soň okuwçylaryň hemmesi göýberildi. Öň hip-hop toparynda oýnan birinden başga hemmesi. Resmiler bu türkmen däl bir iş toparyň ähli agzalarynyň derrew ýurtdan çykmagyny gadagan etdiler. Emma soň bu gadaganlyk ýatyryldy.
Sanawdan ady aýryp bilmersiňiz, diňe "kadadan çykma" edip bilersiňiz
Diplomatlar talyplary okamaga ibermek synanyşyklarynda dürli ministrlikleriň raýatlary “gara sanawa” goşmaga hukugynyň bardygyny anykladylar, ýöne sanawdan diňe premýer-ministriň orunbasary aýryp biler. Emma has takygy, talyplar üçin ýurtdan çykmak gadaganlygy ýatyrylmady. Diplomatlar goşulandan soň sanawda galýar. “Syýahat etmek bilen çäklendirilenler” üçin bir gezeklik kadadan çykma bolýar.
Ýogsam, talyplaryň iberilmegine ýoldaş türkmen resmileriniň “koreografiýasyny” düşündirmek mümkin däl. Häkimiýetler, elbetde, gidişiň takyk wagtyny we okuwçylaryň alyp boljak uçuş belgisini bilmek islediler we birneme wagt geçenden soň hemmeleriň gidendigi barada gyzyklandylar. Diplomatik habaryň awtory ýa-da teswirleriň awtory “gara sanawdan” hakykatdanam aýrylsa, talyplar islendik wagt ýurtdan çykmaga mümkinçilik alardylar.
“Hronika Türkmenistan” tarapyndan çap edilen soňky habara görä, türkmen serhetçileri daşary ýurtda okamak isleýän talyplary göýbermegi ýene bir gezek bes etdiler.
Mihail Buşuýew
Nemes tolkuny
