Türkmenistanda prezident Içeri işler ministrini işden aýyrdy. “Dildüwşük teoriýalaryny” halaýanlar üçin häkimiýet ugrundaky göreşiň mowzugyny ösdürip bilersiňiz, elbetde, Nyýazow ölenden soň geçiş döwründe prezidentiň içerki bölegine giren esasy ministrleriň biriniň çalşylmagy hem tassyklanar. Bellemeli zat, bu gezek hem prezident öz hereketleri bilen türkmen jemgyýetiniň agyry nokatlarynyň birine degip, köpçüligiň pikirini halady.
Dissidentleriň, adam hukuklaryny goraýjylaryň we oppozisiýaçylaryň tagallalary bilen Milli Howpsuzlyk Komiteti (häzirki ministrlik) elmydama türkmen hakykatynyň esasy wagşysy hökmünde görkezildi, ýygy-ýygydan - dissidentlere garşy gaýtawul guraly hökmünde Türkmenistanyň Baş prokuraturasy. Bularyň hemmesi dogry. Emma dissidentlere degişlilikde. Galan adamlar birbada ähli howpsuzlyk güýçlerine tabşyryldy we Içeri işler ministrligine bu meselede aýgytly rol berildi. Aslynda, iýmitlenmek üçin göýberilen janpena hakda gürleşýärdik. Ýurduň Içeri işler ministrliginiň jogapkärçiliginiň ähli ugurlary diýen ýaly polisiýa üçin girdeji çeşmesine öwrüldi. Hemişelik Geňeşiň ähli ýurtlary üçin bu üýtgeşik zat däl, ýöne Türkmenistanda howpsuzlyk güýçleriniň agdyklyk etmegi şeýle umumy häsiýete eýe boldy. Öňki prezident Nyýazow bir ýa-da başga bir howpsuzlyk gullugyny ulanyp, özi bilen bäsleşip biljek ýa-da özüne nädogry bir zat etmekde kynçylyk çeken her bir adam bilen iş salyşdy. Wepalylyk üçin töleg hökmünde häkimiýetler howpsuzlyk güýçleriniň beýleki höwesjeň işlerine göz ýumdular.
Içeri işler ministri Akmämmet Rahmanowy aýyran Prezident Berdimuhammedow “... korrupsiýa Içeri işler ministrliginiň ähli bölümlerine, şol sanda ykdysady jenaýatlara garşy göreş bölümine, jeza çäresine we hatda terrorçylygyň we ekstremizmiň alamatlary bilen göreşmek üçin jogapkär guramalara-da täsir etdi” -diýdi. Prezident Içeri işler ministrliginiň jenaýat işleriniň diňe bir ýerli kärhanalaryň däl-de, “... ýaş türkmen kärhanalary üçin emeli kynçylyklar gurady ...”, şeýle hem daşary ýurt kompaniýalarynyň işini çylşyrymlaşdyryp başlandygyny aýtdy. Geldiler! Döwlet häkimiýetiniň sütünlerinden biri bolsa düýbünden çüýrük çykdy.
Berdimuhammedowy bu ädimi etmäge mejbur eden zat, häkimiýet ugrundaky göreşmi ýa-da ýurduň ykdysadyýetini bogup, jemgyýeti terrorlaýan polisiýa gan döküjilerini kowmak islegi - wagt görkezer. Ýöne bolup geçen işden aýyrmagyň diňe indiki işleriň başlangyjydygyny öňe sürmek mümkin. Berdimuhammedowyň haýsy sebäpleri bolsa-da, howpsuzlyk güýçleriniň bilelikdäki bähbitlerine garşy çykmaga mejbur bolar. Bu ýagdaýda, häkimiýet ugrundaky göreşde özüni goramak ýa-da ýurduň ykdysady, jemgyýetçilik we syýasy durmuşynda tertibi dikeltmek üçin göreşmek möhüm däl, howpsuzlyk güýçlerini güýç ugrundaky göreşdäki çeşmelerden mahrum etmek ýa-da umuman ýurtda tertip-düzgün döretmek arkaly howpsuzlyk güýçlerini ýeke-ýekeden aýyrmaly bolar. Iki ýagdaýda-da içerki oppozisiýa bilen iş salyşmaly bolar, belli bir wezipeli adam we öýkünmesi ýa-da dürli derejeli konsolidasiýa bölümi tarapyndan görkezilýär. Türkmenistanyň howpsuzlyk güýçleriniň guramasynyň aýratynlyklaryny bilýän ýerli synçylar korrupsiýany we Berdimuhammedowyň aýdan ähli "negatiw hadysalaryny" ýeňmek üçin, aýry-aýry ministrlikleriň ýolbaşçylarynyň arassalanmagy bilen däl-de, eýsem ähli güýç blogynyň umumy arassaçylygy bilen iş salyşmaly. Türkmenistanda korrupsiýa esaslanýan ykdysady jenaýatlaryň, Içeri işler ministrligini, Baş prokuraturany, Milli howpsuzlyk komitetini, gümrük we serhet gullugyny birleşdirýän tutuş gorizontal zynjyryň gatnaşmazlygy mümkin däldigi gizlin däl, olaryň hemmesiniň ulanýan “ykdysady” birlikleri bar.
Jemgyýetden goldaw soramak üçin ilkinji synanyşyk Berdimuhammedow prezidentliginiň başynda amala aşyryldy; raýatlaryň howpsuzlyk güýçleriniň hereketleri baradaky arzalaryna garamak üçin bir komissiýa döredildi. Şeýle-de bolsa, gözegçilik etmek üçin täsirli gural bolup bilmedi we esasy potensial çeşmesine - jemgyýetçilik pikirine bil baglamaýandygy sebäpli, bir bolup bilmedi. Bu komissiýa ýüz tutan her bir adam, diňe öz bähbidiniň arkasynda duran ýönekeý bir haýyşnamaçy, şikaýatçy bolup galýardy we häkimiýetler bu pikirleriň guramaçylykly ulgam tarapyndan aýak astyna alynýandygy sebäpli bu pikiriň ýüze çykmagyna ýol bermediler. Baş polisiýa işgäriniň işinden aýrylmagy, jemgyýet tarapyndan iberilen käbir signallaryň iň bolmanda häkimiýetlere ýetendigini görkezýän bolup biler. Bu talap skeptikler (kanagatlanmaýan) we dildüwşük teoretikleri bilen jedelleşip biler we işden aýrylmak güýç ugrundaky göreş bilen baglanyşykly bolup biler, ýöne bir zat anyk. Içeri işler ministrligi, ýokary wezipeli adamlaryň ukypsyzlygy, hereketsizligi, garşylygy ýa-da bilkastlaýyn we korrupsiýa dörediji ulgam bolsun, yglan edilen döwrebaplaşdyryş syýasaty üçin çynlakaý ýük boldy..
Ýöne ýokary güýçleriň iň çyn ýürekden niýetleri bilen tertip-düzgüni dikeltmegiň usuly hökmünde howpsuzlyk güýçlerinde yzygiderli arassalamak usullary, işlerine we jemgyýetçilik gözegçiligine aç-açanlyk bermezden netijesiz bolmagyny dowam etdirer. Bular gadagan hakykatlar, ýöne Türkmenistanyň şertleri üçin bir bölümiň çäginden çykýan we ähli güýç gurluşlaryny öz içine alýan özara jogapkärçilik üçin başga bir mehanizm ulanmak mümkinçiligi ýok. Ähli arassalamalar we üýtgetmeler ahyrsoňy Nyýazowyň döwründäki ýaly ýene-de aýlawly häsiýete eýe bolar, ýöne başgaça bolup bilmez, ulgam uzak wagtlap özüni üpjün edip biler. Esasy maksady döwlete we jemgyýete hyzmat etmek däl-de, iň möhüm şiräni gysyp, derňew-kazyýet-türme düzümüniň, işiň ele salynmagy ýa-da zaýalanmagy bilen, raýatlaryň abadançylygy bilen, özüniň möhüm işjeňligini we durmuşa ukyplylygyny üpjün etmek. Derňew astyndakylardan tussaglar we olaryň garyndaşlary möhüm mehanizmdir. Ulgam ony diňe bir terk etmez, bu ölüme deňdir we tertibi dikeltmek üçin bellenen islendik täze ministr batgalyk ýaly ulgama siňer we ony özüne öwürer. Bu, "howpsuzlyk işgärleri" diýilýänleriň hemmesine - Milli howpsuzlyk komiteti we Baş prokuratura we ş.m. degişlidir, bu bölümleriň hersiniň iýmitlendirmek üçin öz “meýdançasy” bar we ýokarda beýan edilen sebäplere görä Berdimuhammedowyň ähli işlerine päsgelçilik bolar.
Täze prezidentiň beýle ak we ýymşajykdygyny göz öňüne getirmek asla mümkin däl, özi-de Nyýazow sistemasyndan çykypdy we onuň aýrylmaz bir bölegi bolupdy. Ýöne ýüzbe-ýüz bolýan dilemma (iki garşydaşdan birini saýlamak deň derejede kyn bolan ýagdaý), bu ulgamdan daşlaşmaga gönükdirilen ädimleri ätmäge mejbur edýär, sebäbi onuň peýdasyndan doly çykdy we döwletiň we jemgyýetiň ösüşine däl-de, eýsem aýry-aýry güýçleriň we olaryň bähbitlerine iň agyr tabynlyga esaslandy. Berdimuhammedowyň ähli synanyşyklary bu ulgamy döwrebaplaşdyrmaga, ýa-da özüne laýyk gelmäge, aň-düşünjeli awtoritarizmi gurmaga ýa-da aslynda ony medeniyetli döwlete öwürmäge gönükdirilendir, demokratik respublikanyň gurulmagy, Nyýazowyň atawizmine duş geler. Iru-giç ýolda, Nyýazow ulgamyna we esasanam “uly güýçlere” garşy durmak üçin jemgyýetiň kömegine mätäç boljak möhüm pursata geler. Galyberse-de, islendik medeniýetleşmek iň bolmanda ykdysady täzelikleriň we ykdysady azatlyklaryň girizilmegi bilen baglanyşyklydyr. Bu eýýäm pikirleniş usulyna we howpsuzlyk güýçleriniň bilelikdäki düzgünnamasyna ters gelýär, olar üçin erkinligiň islendik görnüşi ölüm ýalydyr. Ýöne jemgyýete bil baglamak garry ýaşulular bilen däp bolan gepleşikleri aňlatmaýar. Türkmen jemgyýetiniň ähli patriarhal tebigatyna garamazdan, ykdysady ösüşiň esasyny düzjekler däl-de, eýsem döwrebap we täzelikçi pikir edýän döredijilikli ýaşlary.
Prezidentiň näderejede ileri gitmäge taýýardygyny we edilmeli zatlara näderejede düşünýändigini aýtmak kyn. Ýarym çäreler bilen, öz howpsuzlygyny kepillendirmän, daşky gurşawy arassalamaga baky mejbur bolýar. Ýöne bu arassalanmalardan soň has arassa bolmaz.
Myrat Aýtakow (Aşgabat)
Oazis žurnaly
