Dünýädäki islendik ýurtlaryň arasynda adam hukuklary boýunça iň erbet ýokary derejesi bolan Türkmenistan, ýigrimi ýyla golaý wagt bäri Günbatar dünýäsinden üzňeleşýärdi we häzirki wagtda bazar gözlemek üçin Ýewropa höwes bilen seredýär. Ýewropalylar häzirem pul çykarmaga taýyn: gaz olar üçin demokratik ýörelgelerden has möhümdir.
Ýewropanyň energiýa pudagynda Russiýadan garaşsyzlygynyň tutuşlygyna Türkmenistanyň meýilleşdirilen “Nabukko” gaz geçirijisi arkaly gaz bermäge taýýarlygyna baglydygyny aýdyp bolar. Türkmenistan tebigy gaz gorlary boýunça dünýäde dördünji orunda durýar we ýakynda türkmenler öndüren ähli gazlaryny köne ýaranlary ruslara satdy. Muňa garamazdan, aprel aýynda turbageçirijiniň partlamagy we maliýe krizisiniň netijesi sebäpli Russiýa türkmen gazyny satyn almagy bes etdi. Bu karar Türkmenistana aýda bir milliard dollardan gowrak çykdajy edýär, bu bolsa iki tarapyň hem “Nabukko” barada ylalaşmalydygyny aňladýar: Ýewropada we Türkmenistanada.
Iýul aýynda Türkiýäniň, Rumyniýanyň, Bolgariýanyň, Wengriýanyň we Awstriýanyň arasynda Türkiýäniň üsti bilen Merkezi Aziýadan Ýewropa gaz daşaýan we Russiýanyň çäginden aýlanyp geçjek turbageçiriji gurmak maksady bilen tranzit şertnamasy baglaşyldy. Göz öňünde tutulýan turbageçirijiniň uzynlygy 3,300 kilometre, geçirijilik ukyby ýylda 31 milliard kub metrden gowrak, gurluşyk bahasy bolsa sekiz milliard ýewro.
Häzirki wagta çenli esasy mesele şu boldy: şunça gazy nireden almaly? Yrak Türkiýä on bäş milliard kub metr berjekdigini wada berdi, ýöne bu wadanyň ýerine ýetiriljekdigi ýa-da ýokdugy entek belli däl. Häzirki wagtda Azerbaýjan “Şah Deniz 2” ýatagyndan gurulýan turbageçiriji 12 milliard kub metre çenli daşap biler, ýöne gynansak-da, “Nabukko”-nyň 2014-nji ýylda işe başlamagyna garaşylýar. Gazagystan Russiýa bilen berk gatnaşyklaryny ýitirmek islemän, taslama gatnaşmakdan düýbünden ýüz öwürýär. Golaýynda we ägirt uly gaz çeşmesi bolan, hazire çenli doly ulanylmaýan Türkmenistan bolsa galýar.
Aprel aýynda Ýewropa Parlamenti gyssagly taýýarlandy we Türkmenistan bilen söwda şertnamasyna gol çekdi.
1991-nji ýyldan bäri, Türkmenistan garaşsyzlyk gazanylandan soň, adam hukuklary ýagdaýy gaty pesdi. 2002-nji ýylda, prezident Saparmyrat Nyýazowa garşy kast ediş synanyşygyndan soň, Türkmenbaşy (ýagny “türkmenleriň atasy”) ýurtdaky ähli azatlyklary ýok etdi diýen ýaly. Syýasy oppozisiýa, dini jemgyýeti goldaýanlara, garaşsyz raýat jemgyýetine we metbugat azatlygyna garşy repressiýa tolkuny boldy.
2007-nji ýylyň fewralynda Prezident Nyýazow aradan çykanda we täze prezident Gurbanguly Berdimuhammedow häkimiýet başyna gelende, dünýädäki adam hukuklary aktiwistleri ýurtda çäklendirmeleriň ýeňilleşdiriljekdigine we özgertmeleriň başlanjakdygyna umyt edýärdiler. Şondan bäri üç ýyl töweregi wagt geçdi we umytlar azalýar. Ýurtda erkin metbugat ýokdy we häzirem ýok. Bir wagtlar interneti ýurda hödürlän Berdimuhammedow indi berk gözegçilik edýär we senzura edýär. Sputnik aragatnaşygy, daşary ýurt teleýaýlymlary we metbugat 2008-nji ýyldan bäri petiklenýär. Aslynda köpçülikleýin ýaýradylan maglumatlaryň ähli çeşmeleri döwlete degişlidir we başgaça pikirler rehimsiz yzarlanýar.
Başgaça pikirlenýänler üçin jeza köplenç rehimsiz, adamkärçiliksiz görnüşleri alýar. Nyýazow döwründen bäri köpçülikleýin jeza bermek, aýyplanýanlaryň garyndaşlaryny tussag etmek we höküm etmek adaty bir zat, bu jemgyýetde gorky we şübhe atmosferasyny döretmekde has täsirli. Şübheli adamlara gözegçilik etmek adata öwrüldi. Türmeler korrumpirlenen adalat edaralary tarapyndan geçirilen adalatsyz kazyýetden soň şol ýere gelen “wyždan ýesirlerinden” doly. Gynamalar yzygiderli ulanylýar.
Ýurtda ýygnanyşmak we birleşmek azatlygy ýok diýen ýaly. Döwlete degişli däl guramalara hasaba alynmazdan işlemek gadagandyr we düzgün bozmalar bir duýduryşdan soň jenaýat jogapkärçiligine sebäp bolýar. Dini guramalara hasaba alynmazdan işlemek gadagan, şu wagta çenli diňe sünni musulman jemagaty we rus prawoslaw kilisesi hasaba alyndy.
Ýagdaýyň elhençligini göz öňünde tutup, diňe bir netijä gelmek mümkin: Ýewropalylaryň bu ýurda goýýan ykdysady maýa goýumlary ýa-da adam hukuklary ugrunda göreşmek däbiniň yza çekilmegi ýa-da bu söweşi dowam etdirmek üçin mümkinçilik.
Ýakynda RWE (Germaniýa) energiýa kompaniýasy “Türkmengaz” (hökümetiň eýeçiligindäki gaz kompaniýasy) bilen Nabucco gaz geçirijisi arkaly her ýylda 15 milliard kub metr gaz üpjün etmek baradaky şertnama gol çekmäge taýýardygyny mälim etdi. Şol bir wagtyň özünde, Berdimuhammedow ÝB-den Hawier Solana bilen ÝB bilen Türkmenistanyň arasynda energiýa, söwda, bilim we medeniýet ýaly ugurlarda hyzmatdaşlygy güýçlendirmegiň ýollary barada jikme-jik pikir alyşdy.
Türkmen hökümetiniň web sahypasynda aşakdakylar bar:
"Gurbanguly Berdimuhammedow we Hawier Solana Türkmenistan bilen Ýewropa Bileleşiginiň arasyndaky dostluk we hyzmatdaşlyk gepleşiklerini güýçlendirmek baradaky asylly işde üstünlik gazanmak üçin arzuwlar alyşdylar."
Şeýle gepleşik ÝB-ne Türkmenistanda adam hukuklaryny goramaga başlamaga mümkinçilik döredýär, ýöne munuň hakykatda bolup geçjekdigi ýa-da ýokdugy belli däl. Adam hukuklary mowzugunyň ÝB gün tertibinden aýrylandygyny belläliň.
Adam hukuklary meselelerinde hemişe öňdäki hatarda durýan Ýewropa Bileleşigi Türkmenistandaky ýagdaýy gowulaşdyrmak mümkinçiligini elden gidirmeli däldir. Iki ýol bar: ýa ÝB ýörelegelerinden ýüz öwürmeýär, ýa-da ykdysady girdeji üçin sosial we demokratik azatlyklary söwda edip abraýyny gaçyrýar. Adam hukuklaryna hormat goýmak meselesi türkmen hökümeti bilen geçirilen ikitaraplaýyn we köptaraplaýyn gepleşiklerde gozgalmaly we olary goramak ykdysady gatnaşyklaryň ýola goýulmagy üçin şert bolmaly.
Sowet Soýuzy dargansoň, halkara jemgyýetçiliginiň Türkmenistana edýän syýasy basyşy esasy azatlyklary goramaga kömek etmedi. Indi ÝB-de ýagdaýa täsir etmek üçin özboluşly bir mümkinçilik bar. Türkmenler! ÝB siziň umytlaryňyzy puja çykarmaz diýip garaşyň we umyt ediň.
Sonýa Zilberman.
Terjime InoSMI.
The Guardian (Angliýa)
