Postsowet giňişliginde rus ilatynyň ýagdaýy boýunça iki sany polýus bar - Baltika ýurtlary we Merkezi Aziýanyň bir bölegi. Emma Baltika ýurtlarynda ruslaryň sütem etmegi institusional häsiýete eýe bolsa ("raýat däl" statusy we ş.m.), onda Türkmenistan ýaly ýurtlarda rus ilatynyň hukuklary we azatlyklary ýerli ilatyň hukuklary bilen paralel çäklendirilýär..
Soňky 15 ýylda iň bolmanda her bäşinji rus türkmenistany terk etmäge mejbur boldy. Esasy tolkun 2003-nji ýylda, Türkmenistan bilen Russiýanyň arasynda 25 ýyl möhlet bilen gaz şertnamasy baglaşylanda ýüze çykdy. Şondan soň taraplar goşa raýatlygy ýatyrýan teswirnama gol çekdiler. "Bukja şertnamasy" baglaşylandan on gün soň, prezident Nyýazow iki raýatlygy bolan adamlaryň haýsy ýurduň raýaty bolup galjakdygyny kesgitlemeli karar çykardy. Rus raýatlygyny saýlanlara iki aýyň içinde Türkmenistandan gitmek tabşyryldy.
Şeýle-de bolsa, Türkmenistanda watandaşlarymyzyň hukuklarynyň çäklendirilmegi 1994-nji ýylda, Russiýanyň RTR teleýaýlym kompaniýasynyň ýaýlymynyň togtadylmagy we ORT ýaýlymynyň günde 1,5 sagada çenli azalmagy bilen başlandy. 2004-nji ýylyň iýulynda Türkmenistanda Maýak radio kompaniýasynyň göni ýaýlymy bes edildi. 2002-nji ýylda ähli rus döwürleýin neşirlerine ýazylmak we rus edebiýatynyň ýurda getirilmegi gadagan edildi. 1994-nji ýyldan başlap rus mekdepleri ýapylyp başlandy we 1995-nji ýyldan bäri uniwersitetlerde mugallymçylyk diňe türkmenlerde alnyp barylýar.
2004-nji ýyldan bäri bu ýurtda rus diplomlary ykrar edilmedi, ady bolmadyk raýatlara döwlet edaralarynda iş tapmak has kyn. Bu ýörelge “Döwlet ýolbaşçylaryny we döwlet gullugynyň işgärlerini saýlamak barada” kanunda öz beýanyny tapdy. Pensiýa töleglerine gaýtadan garamak baradaky soňky karar esasan rus raýatlaryna degişlidir, olaryň ortaça ululykdaky çagalary deň milletdäki deň-duşlaryndan has az we şoňa görä-de maşgala kömegi az.
Gyrgyzystan, sebitdäki beýleki ýurtlar ýaly 1990-njy ýyllaryň başynda migrasiýa işjeňliginiň köpelmegini başdan geçirdi, şondan soň bu respublikadan Russiýa bosgunlaryň akymy gurady. Bu ýerdäki ruslaryň köpüsi hasylly Çui jülgesinde we ýurduň demirgazygynda ýaşaýar. "2000-nji ýyldan bäri migrasiýa işjeňliginiň azalmagy bolup geçdi, ýöne 2005-nji ýylyň mart aýyndaky wakalardan soň Russiýada hemişelik ýaşamak isleýänleriň sany ep-esli artdy" -diýdi. Milletçi şygarlar barha köpelýär, ofis işi gyrgyz diline terjime edilýär we rus diliniň resmi statusyna täzeden seredilýär. Diňe geçen ýyl 25,000 töweregi raýat Gyrgyzystany terk etdi. Russiýanyň Migrasiýa gullugynyň başlygy ÝuriýÝermolaýewiň belleýşi ýaly, uçurymlar ilkinji nobatda Gyrgyzystany terk etmegi dowam etdirýärler: “Emigrantlaryň takmynan 7-8 göterimi pensionerler. Galanlary ýaşlar, dürli pudaklarda ýokary we orta bilimli hünärmenler.” Käbir maglumatlara görä, Gyrgyzystanda ýarym milliondan gowrak rus galdy.
Täjigistan Russiýa bilen goşa raýatlygy bolan ýeke-täk GDA ýurtudyr. Şeýle-de bolsa, Täjigistanda ýaşaýyş derejesi aşa pes bolmagynda galýar we watandaşlary respublikany terk etmäge mejbur edýär. Döwlet pudagynyň işgärleri aýda 10-20 dollar, pensionerleriň girdejisi 5-7 dollar. Az adam Russiýada pensiýa alyp, Täjigistanda galmagy başarýar. Şol bir wagtyň özünde bahalar dünýä bahalaryna ýakynlaşýar we işe ukyply ilatyň ýarysyndan gowragy işsiz. Käwagt ýerli häkimiýetler rus garrylaryna mümkin bolan ähli kömegi berýärler we Russiýa Federasiýasynyň ilçihanasy goşa raýatlary goramak boýunça käbir wezipeleri öz üstüne aldy.
1990-njy ýyla çenli Täjigistanda takmynan 450 müň slawýan ýaşaýardy, häzirki wagtda olaryň sany 50 müňden geçmeýär. Ruslar bu ýerde milletara aragatnaşygyň dili hökmünde ykrar edildi, ýöne rus mekdepleriniň sany dörde çenli azaldy: Duşanbe şäherinde ikisi, Hojentde we Kurgan-Týubede. Rus sapaklary bar, ýöne Russiýanyň ilçisi Ramazan Abdulatipowyň pikiriçe, rus dili we edebiýaty mugallymlary ýeterlik däl. Ilçihana rus mekdeplerini rus okuw kitaplary bilen üpjün etmäge synanyşýar. Şeýlelik bilen, 2005-nji ýylda Russiýanyň ilçihanasy rus mekdeplerine we synplaryna 300 000 dollarlyk okuw kitaplaryny sowgat etdi. Şeýle-de bolsa, bu Russiýanyň raýatlygyny almak üçin nobaty azaltmaýar.
Özbegistan 1993-nji ýylda kiril dilinden latyn diline geçdi. Bu bir asyrda üçünji dil reformasy: Özbekler 12 asyr bäri arap dilinde, kiril dilinde 70 ýyl bäri ýazýarlar, indi bolsa latyn elipbiýini öwrenýärler. Ýurduň de-sowetizasiýasy de Russifikasiýa öwrüldi: Maýakowskiý, Fadeýew, Gorkiý we Paustowskiý mekdep programmalaryndan ýitdi, Çehow ýerli teatrlarda sahnalaşdyrylmady. Netijede, 2005-nji ýyla çenli Özbegistanda üçden bir bölegi ruslar azdy. Häzirki wagtda bu ýerde 1 milliondan gowrak rus ýaşaýar we olaryň sany azalmagyny dowam etdirýär.
Russiýa bilen strategiki hyzmatdaşlyk baradaky şertnamadan soň rus klassikleri teatrlarda ýene sahnalaşdyrylýar, rus mekdepleri işe başlady, uniwersitetlerde rus dilinde okatmak işleri geçirildi. Hünärmenler Özbegistan ÝewAsEC-e goşulandan soň oňyn üýtgeşmeleriň durnukly boljakdygyny aradan aýyrmaýarlar.
Bu hatarda Gazagystan aýratyn durýar. 90-njy ýyllaryň başynda nemesler we rus dilli ilatyň üçden bir bölegi respublikadan çykdy. Respublikanyň ilatynyň deň derejede deňeşdirilen düzümini göz öňünde tutup, Gazagystan ýurdy bölmek howpy astyndady. Şeýle-de bolsa, Gazagystanyň hökümeti wagtynda "rus faktoryna" ünsi çekdi we ýagdaýy krizise getirmedi.
Ýurtda rus dilli ilatyň hukuklaryny goraýan birnäçe guramalar we hereketler bar: Lad hereketi, kazaklar we Gazagystanyň rus jemgyýeti. Işleriniň esasy ugry milletara gatnaşyklar sferasydyr. Gazagystanyň rus jemgyýeti Gazagystanyň Halk Assambleýasyna kabul edildi, mekdepleriň köpüsinde rus dilinde okadylýar, sapaklar garyşýar. Gazagystanda Russiýa-Gazak Slawýan Uniwersitetinden başga-da, Russiýanyň köp uniwersitetleriniň şahamçalary, şol sanda Moskwa Döwlet Uniwersiteti wekilçilik edýär.
Gazagystanyň ykdysadyýetiniň ösüşi soňky bir ýylda respublikadan gitmek isleýänleriň sanynyň 32 müňden geçmändigine, bu 2004-nji ýyldakydan iki esse azdygyna sebäp boldy. 20 müň töweregi adam gaýdyp geldi. Dogry, eger hökümet bosgun-gazaklaryna ýokary göterilmegi bilen üpjün etse, rus "gaýdyp gelenler" üçin beýle artykmaçlygyň peýdasy ýok.
Merkezi Aziýa döwletleriniň içerki syýasatyna hakyky täsir edip, Russiýa özi üçin ykdysady ileri tutmalary üstünlikli amala aşyrýar, şol bir wagtyň özünde-de her gezek öz watandaşlarynyň ýagdaýy bilen baglanyşykly goşmaça goşant bolup biljek meseläni gozgamagy “ýatdan çykarýar”. Beýleki gün Russiýanyň prezidenti Wladimir Putin watandaşlarymyzyň daşary ýurtlardan Russiýa meýletin göçürilmegini ýeňilleşdirjek döwlet maksatnamasyny döretmek üçin pudagara topar döretmek baradaky karara gol çekdi. Toparyň başlygy wezipesine prezidentiň kömekçisi Wiktor Iwanow bellenildi. Şu ýylyň 1-nji iýunyna çenli topar meýilnamanyň taslamasyny tabşyrmaly bolar. Ýeke-täk mesele, Bileleşik dargandan 15 ýyl soň, watandaşlaryň köpüsi göçmek meselesini eýýäm çözdi. Indi diňe ýazda täze tolgunyşyklara garaşylýan Türkmenistan ýa-da Gyrgyzystan hakda gürleşip bileris. Galanlaryna ýerli kömek maksatnamasy gerek.
Wiktoriýa Panfilowa.
"Garaşsyz gazet"
