Sentýabr aýynyň ahyrynda, Türkmen Ynsan Hukuklary Başlangyjynyň oppozisiýa internet portaly, Türkmenistanda lukmançylyk işgärleriniň pasportlaryny köpçülikleýin barlamagyň başlandygyny habar berdi.
Lukmançylyk edaralarynyň işgärler bölüminiň işgärleri Milli Howpsuzlyk Gullugynyň wekilleri bilen bilelikde pasportlarynda serhet belligi bolan lukmanlary kesgitleýärler.
"Hronika Türkmenistana": "Medisina işgärleriniň köpüsi, esasy işlerinden başga-da, gatnaw işini ýola goýup, daşary ýurda syýahat edýär". - Kärdeşler biri-biri bilen ylalaşyk baglaşýarlar we çalşyklary üýtgedýärler. Biri özi we kärdeşi üçin nobatçylyk edýär, beýlekisi haryt satyn almak üçin Hytaýa, Birleşen Arap Emirliklerine, Russiýa, Türkiýe, Eýran we Gazagystana gitmegi başarýar."-diýip ýazýar.
Gözegçiler lukmanyň pasportynda serhet möhürini ýa-da wiza belligini tapsa, düzgün bozujy ýokary derejeli ýolbaşçylara çagyrylýar we jezalandyrylýar, "ony diňe işlemedik borjy üçin alan puluny däl, eýsem tutuş aý üçin aýlygyny hem yzyna gaýtarmaga mejbur edýär"- diýip neşir hasabat berýär.
Serhet geçelgelerini kesgitlemek üçin lukmanlaryň pasportlaryny köpçülikleýin barlamak Türkmenistanda 2009-njy ýylda hem geçirildi. Ýerli synçylaryň biri, köpleriň özlerini goramak üçin hatda resminamalary ulanyp bolmajak derejä getirendiklerini hem ýatlaýar.
"Adamlar pasportlaryndan howlukmaç halas boldular, ýitirdiler, möhürlenen wizalar, syýahatlar görünmez ýaly bir zatlar sepdiler" -diýdi söhbetdeş. " Diňe muny öňünden edenler, pasportlaryny barlamak üçin soralmazdan ozal jeza almakdan saklandylar".
Aşgabatdaky bir synçynyň pikiriçe, gatnaw işini we lukmançylyk tejribesini birleşdirmek “lukmanlary pulsuz galmakdan halas edýär”. Türkmen lukmanynyň aýlygy 200-den 230 dollar aralygyndadyr, bu resmi iň pes aýlyk derejesinden 598 manatdan (2010-njy ýylyň 1-nji ýanwarynda tassyklanan dollar üçin 2,85 manat 170 dollar) birneme ýokarydyr.
Şonuň üçin medisina işgärleri köplenç pul gazanmak üçin goşmaça gazanç etmeli bolýarlar. Lukmanlar köplenç diňe iş günlerini we dynç günlerini däl, eýsem her ýyl dynç alyşlary hem ýerli bazarlarda girdejili satylyp ýa-da dükana alyp bolýan harytlary satyn almak üçin gidýärler.
Synçy: "Ýurdumyzda köp sanly aýal lukman bütün maşgalasyny eklemeli, sebäbi ýurtda işsizligiň köp bölegi bar" -diýdi. "We daşary ýurtlara haryt satyn almak üçin gowy durmuşy sebäpli däl-de, eýsem çagalaryny okatmaly, geýindirmeli, aýakgap almaly we iýmitlendirmeli".
Lukmanlar NBCA bilen geçirilen söhbetdeşlikde diş lukmany we lukmançylyk ylymlarynyň doktory Prezident Gurbanguly Berdimuhammedowyň 2006-njy ýylda häkimiýet başyna gelip, saglygy goraýyş ulgamynda özgertmelere başlandan soňam ýagdaýynyň gowulaşmandygyny aýtdylar.
Uly köp ugurly hassahanalary gurmak üçin döwlet býudjetinden ýüzlerçe million ABŞ dollary bölünip berlen hem bolsa, lukmanlaryň aýlygy ýokarlanman, diňe lukmançylyk hyzmatlarynyň bahalary ýokarlanýar, bu hassalary yza çekýär.
Häkimiýetler, öz gezeginde, diňe bir saglygy goraýyş işgärleriniň hünär derejesiniň pesligi sebäpli däl-de, eýsem iş ýerlerinde lukmanlarynyň ýoklugy sebäpli ejir çekýän lukmançylyk hyzmatlarynyň hiliniň pesliginden alada galýarlar.
Çäklendirmeleri goldaýan Aşgabat aklawçysy Iskander: "Bu ýagdaýy göz öňüne getiriň: gyssagly operasiýa etmeli, ýöne lukman ýok" -diýdi.
Lukmanlaryň hiç hili ýagdaýda professional kasamyny bozmaly däldigine ynanýar.
Ynsan hukuklaryny goraýjylar, lukmanlaryň pasportlaryny köpçülikleýin barlamagy, tertipsiz lukmanlara garşy göreş hökmünde üstünlikli geýnen türkmen raýatlarynyň konstitusion hukuklarynyň başlangyç bozulmagy hökmünde görýärler.
Halkara jemgyýetçiliginiň Türkmenistanda hereket azatlygyny gowşatmak baradaky çagyryşlaryna we tankytlaryna garamazdan, syýahat gadagançylygynyň gara sanawlary bilen çäklendirilýär, berk wiza şertleri bar we ýurduň içinde we daşynda syýahat howpsuzlyk gulluklary tarapyndan gözegçilik astynda saklanýar.
Bolgariýada ýerleşýän Türkmen Helsinki Ynsan Hukuklary Gaznasynyň ýolbaşçysy Täjigül Begmedowa: "Häkimiýetler adaty syýahatçy görnüşinde ownuk-uşak maglumatlary tapyp, hereket azatlygyny bütinleý ýok edýärler" -diýdi. "Emma hakykatda olar erkin adamlary kesgitleýärler."
Häkimiýetler, seminarlara gatnaşmak üçin daşary ýurtlara seýrek iş saparlaryna gidýänler ýaly, gatnaw lukmanlary bilen kän bir gyzyklanmaýar. Habar alyş gullugy käbir lukmanlaryň wiza resminamalaryny dolduranda oňaýsyz soraglardan gaça durmak üçin söwda saparlaryny bu maksatlar üçin ulanandygyny pikir edýär.
Bu pikiri ýurduň gündogaryndaky Lebap welaýatyndan raýat toparynyň lideri paýlaşýar. Geçen gyşda abraýly halkara guramasy bolan "Serhetsiz lukmanlar" guramasy Türkmenistany terk edensoň, lukmanlaryň köpçülikleýin sorag edilmegine ünsi jemleýär.
Soňra köp lukmanlar öňüni alyş gepleşiklerine çagyryldy, olara "az" maglumat bermek, "kän zat aýtmazlyk" we "soraýanlara seresap bolmak" maslahat berildi, ýogsam bu "içalyçylyk" hökmünde kabul edilip bilner.
Aktiwistiň pikiriçe, hökümet ýerli lukmanlar bilen beýleki ýurtlarda lukmanlaryň duşuşyp biljek daşary ýurt guramalarynyň wekilleriniň arasynda özara gatnaşyk saklamagy-da halamaýar.
Lukmanlaryň pasportlarynyň häzirki barlagy “bu hereketiň indiki tapgyrydyr”.
Bu makala, National Endowment for Democracy gaznasy tarapyndan maliýeleşdirilýän “Merkezi Aziýa habarlary gysgaça” taslamasynyň bir bölegi hökmünde taýýarlandy.
Uruş we parahatçylyk hasabaty instituty.
