Syýasatşynas, Bişkekdäki ÝHHG akademiýasynyň gözleg we okuw koordinatory Swetlana Dzardanowa, ýörüte CABAR.asia üçin Türkmenistandaky häzirki ýagdaýy ara alyp maslahatlaşýar.
- Türkmen metbugatynda birinji orunda durýan dürli Aziýa oýunlarynyň geçirilmegi, häkimiýetleriň dürli çaklamalara görä birnäçe milliard ABŞ dollary sarp edendigi aýdylýar. Siziň pikiriňizçe näme üçin ýurduň häkimiýetleri ýurtdaky ykdysady krizis döwründe oýunlara beýle ähmiýet berýärler?
- Türkmenistanyň häzirki hökümeti üçin daşarky keşbi döretmek gaty möhüm, ýöne geň zat, içerki diňleýjiler üçin ulanylýar. Türkmenistan, gepleşik platformalary, parahatçylygy goraýyş ulgamlary ýa-da medeni çäreler bolsun, halkara sahnasynda çykyş etmek mümkinçiligini elden gidirmezlige synanyşýar.
Ýapyk we söweş sungaty boýunça V Aziýa oýunlary hem muňa gabat gelmeýär - bu şekillendiriş taslamasy, onuň wezipesi Türkmenistany ösen, baý ýurt diýip yglan etmek, diňe bir infrastrukturany, gözel ýerleri we çeşmeleri däl, eýsem ilatyň mümkinçiliklerini hem görkezmekdir. Bilşiňiz ýaly, ýurduň jemgyýetiniň çynlakaý meselelerinden biri neşekeşlik, ýöne döwlet we halkara hyzmatdaşlyk maksatnamalarynyň tagallalary bilen käbir netijelere ýetmek mümkin boldy. Şundan ugur alyp, Gurbanguly Berdimuhammedowyň işiniň iň möhüm ugurlaryndan biri, ilatyň arasynda sagdyn durmuş ýörelgesini we sporty wagyz etmekdi. Türkmenistanyň prezidenti öz mysaly bilen sport zalyna baryp, at çapyşyklaryna, ýaryşlara we welosiped sürmek arkaly sagdyn durmuş ýörelgesine ygrarlydygyny görkezýär. Sport hatda ýokary derejeli ýygnaklarda, mysal üçin Özbegistanyň prezidenti Şawkat Mirziýew bilen geçirilen duşuşykda ulanylýar. Prezidentiň bu ugry we sebäpleri, özi-de lukmançylyk bilimini alandygyny we Saglygy goraýyş we lukmançylyk senagaty ministrligine ýolbaşçylyk edendigini nazara almak bilen ýerliklidir.
Ýöne, öňem belläp geçişim ýaly, bu daşarky we içerki keşbiň bähbitli binasydyr: şeýle uly göwrümli çäräni guramak ukyby, ýurduň baýlygynyň we durnuklylygynyň görkezilmegi, şeýle hem daşarky goňşulary bilen bäsdeşlik yglan etmek mümkinçiligi, sebäbi Türkmenistan Aziýa oýunlaryny geçirmek hukugyny gazanan Merkezi Aziýa ýurtlarynyň arasynda ilkinji bolupdy.
Olimpiýa obasynyň sebitde meňzeşligi ýok. Içerki tomaşaçylar üçin bu çäräniň özi we köp ýurtlaryň gatnaşmagy ýurduň daşary ýurtdaky derejesiniň ykrar edilmegi hökmünde işleýär. Ýerli metbugat köplenç lideriň we tutuş ýurduň daşary ýurtly hyzmatdaşlar tarapyndan ykrar edilmegine ünsi jemleýär we şeýlelik bilen onuň kanunylygyny ýokarlandyrýar. 2010-njy ýylda şertnama gol çekileli bäri oýunlara uly üns bilen taýýarlyk görýärler. Ýedi ýyl ozal, hökümet oýunlary geçirmegi wada berende, çaklamalar has oňyn däldi. Ondan soňky ýyllarda, bilşimiz ýaly daşarky we içerki ýagdaýlar üýtgedi.
Ähli çeşmeler oýunlary taýýarlamaga we geçirmäge bagyşlandy. Ýurduň tutuş ilaty, käwagt olaryň islegine garşy gatnaşýar. Ähli ýeňillikleriň ýatyrylmagy, daşary ýurt walýutasynyň satylmagynyň gadagan edilmegi, aýlyk tölegleriniň gijikdirilmegi, aýlyk haklarynyň bir bölegini meýletin we mejbury sadakalar, boş hasaplaýjylar, möhüm önümler üçin uzyn nobatlar, şäherden islenmeýän raýatlaryň daşary çykarylmagy - bularyň hemmesi Türkmenistan raýatlary üçin hakykata öwrüldi. Çig malyň bahasynyň arzanlamagy, şeýle hem satuw bazarlarynyň ýitmegi bilen baglanyşykly agyr ykdysady ýetmezçiligine garamazdan (2016-njy ýylyň başyndan bäri Russiýa türkmen gazyny düýbünden taşlady), häzirki döwürde taslamadan ýüz öwürmek mümkin däl. Bu abraý meselesi. Mundan başga-da, ýetmezçiligi ykrar etmek rejim üçin syýasy janyna kast etmek ýaly görünýär, şonuň üçin munuň öňüni almak birinji mesele boldy. Bu ululykdaky sport çäresi, hukuklaryň we azatlyklaryň bozulmagy, bilim we saglygy goraýyşdaky meseleler, ýaşaýyş derejesiniň ýaramazlaşmagy, işsizlik we boş tekjeleriň peýda bolmagy ýaly ýurtdaky möhüm meselelerden ýurdy we halkara jemgyýetçiliginiň ünsüni sowmak üçin ajaýyp mümkinçilikdir.
- Prezident Berdimuhammedow soňky aýlarda birnäçe işgär üýtgetdi we aýry-aýry döwlet işgärlerine käýinç berdi. Bu Aziýa oýunlary bilen baglanyşyklymy ýa-da içerki oppozisiýanyň döremeginiň öňüni almak üçin adaty işgärler syýasaty tejribesimi?
- Bu tejribe, esasanam janyna kast etmek synanyşygyndan soň Türkmenbaşy tarapyndan girizildi. Işgärleri üýtgetmek we aýyrmak, gözegçilik we gözegçilik guraly hökmünde häzirki prezident tarapyndan ýygy-ýygydan ulanylýar. Şonuň üçin, meniň pikirimçe, bu üýtgeşmeler Aziýa oýunlary we ykdysady krizis bilen baglanyşykly. Ýurtda serişde ýetmezçiligi ýüze çykanda, öndürijilige, hiline we korrupsiýa has ýakyndan seredýärler. Mundan başga-da, jogapkärçiligiň görnüşini döretmeli, halka hökümetiň işleýändigini, kynçylyklary görýändigini we wezipeli adamlary jezalandyrýandygyny görkezmeli, şonuň üçin beýle käýinç we üýtgetmeler ýok. Olar diwar häsiýetini görkezýär.
- Bu ýyl türkmen raýatlary üçin ýurduň ykdysadyýetindäki çynlakaý meseleler baradaky ulgamy tassyklaýan ýeňillikleriň ýatyrylmagy bilen bellendi. Siziň pikiriňizçe, häkimiýetler krizisden nädip çykyp bilerler?
- Ine, meniň jogabym gysga bolar: Bu soraga jogabym ýok. Mundan başga-da, häkimiýetleriň bardygyna ynanamok. Barlyga esaslanýan ykdysadyýetden geçiş hiç haçan bolmady we indi netijelerini görýäris. Satuw bazarlaryny diwersifikasiýa etmek synanyşygy şowsuz boldy, Russiýa ahyrsoňy has berk hyzmatdaşdan - Hytaýa öwrüldi. Hytaýdan başga ähli eksport bazarlarynyň ýitmegi ykdysady betbagtçylyga sebäp bolar.
Mesele, Türkmenistan tarapyndan eksport edilýän gazyň bir böleginiň, ýatak özleşdirmek we turbageçiriji gurluşygy üçin milliardlarça dollarlyk hytaý karzlaryny yzyna gaýtaryp bermekden ybarat. Käbir umytlara esaslanan TAPI, Türkmenistandan yzygiderli sanjymlary talap edýän uzak möhletli we gymmat taslamany (şertnama laýyklykda Türkmenistan gaz geçirijisini gurmak üçin çykdajylaryň 85 göterimini töleýär) häzirki wagtda üpjin edip bilmeýär.
Ýola goýulmak birnäçe gezek yza süýşürildi we bu gezek 2020-nji ýyla çenli yza süýşürildi, şonuň üçin bu taslama arkaly krizisden çykmagyň mümkinçiligi ýok ýaly. Döwlete häzir heniz ýok bähbit zerur.
Bu ýerde ýene-de Aziýa oýunlaryna we olara köp ýyllyk taýynlyklara üns berip bileris. Hökümet wagtal-wagtal Türkmenistany dynç alyş mekanyna öwürmek islegini birnäçe gezek mälim etdi, habar beriş serişdeleri “Türkmenistan dünýäniň şypahana merkezine öwrülmek isleýär” ýa-da “Türkmenistan syýahatçylaryň gelmegi ýaly köp zada bil baglaýar”.
Oýunlar has açyk syýasatyň hem-de degişli hyzmatlaryň we bölümleriň jahankeşdeleriň akymyna garşy durmaga taýynlygynyň synagy bolup biler.
Ýurtda attraksionlar (oýunlar) bar, 2007-nji ýylda döwlet baştutany tarapyndan başlanan taslama ep-esli giňeldilenden soň, Awaza dynç alyş zolagy bar, köpçülikleýin energiýa çeşmeleriniň gurluşyk satuwyndan pul bilen amala aşyrylan myhmanhanalar bar. Oýunlara taýýarlyk görmek üçin köp sanly myhmanhanalar, şypahanalar we dynç alyş ýerleri halkara ülňülerine laýyklaşdyryldy. Aziýa oýunlarynyň öňüsyrasynda Türkmenistanda eýýäm syýahatçylyk salgydy girizildi - günde 2 dollar, bu gurluşyk çykdajylarynyň öwezini dolmaz, ýöne serişdeler Döwlet syýahatçylyk komitetine iberiler.
Şeýle-de bolsa, Türkmenistan birden wizasyz rejim yglan etse-de, ertirden başlap, bu ýurduň ýapyk tebigatynyň oňa bolan gyzyklanmany artdyrýandygyna garamazdan, dürli ýurtlardan gelýän syýahatçylaryň ýurda geljekdigini aňlatmaýar. Syýahatçylary gazanmaly.
Elbetde, bu ýerde möhüm bir zat binagärlik. Häzirki wagtda dürli akademiki, ykdysady we medeni çäreler adamlar üçin dünýäniň iň ýapyk ýurtlaryndan birine baryp görmek üçin seýrek bir mümkinçilik hasaplanýar. Hatda ýurda gelýän syýahatçylaryň sanynda-da diňe gapma-garşy maglumatlary tapyp bolýar. Mysal üçin, “Türkmenistan Hronika”-synyň habaryna görä, ýurda wiza almak gaty kyn we 2015-nji ýylda bary-ýogy 913 adama berildi, ýöne Wise-premýer Sapardurdy Toýlyýewiň beýanyna görä, 2016-njy ýylda bu ýurda 88,400 syýahatçy geldi. Türkmenistan, ähtimal, wiza düzgünini ýatyrmagy meýilleşdirmeýän bolsa, başga bir teklip gelende wiza bermekdir, bu hem elbetde köp maýa goýumlaryny we taýýarlygy talap edýär.
Meniň bilen gürleşen hünärmenler, Türkmenistanyň syýahatçylyk mekany hökmünde bolup biläýjek, degişli hyzmatlaryň we bölümleriň taýýarlygyna, umuman aýdylanda, hökümetiň şeýle düýpli ädimleri ätmäge taýýarlygyna dürli baha berýärler, sebäbi munuň üçin wiza düzgüniniň we netijede liberallaşdyrma özgertmeleriň ýönekeýleşdirilmegi talap edilýär. Şekil gurmak, netijeleri derrew göze ilmeýän hem bolsa, gaty agyr, çylşyrymly we haýal, ýöne zerur tertipdir. Ýolbaşçylaryň saklamaga synanyşýan syry, gynansak-da, ýurda garşy işleýär we her dürli ertekelri döredýär, sebäbi maglumat tehnologiýasy we suratlar, makalalar, şaýatlaryň hasaplary we hatda wideolar döwründe bir zady gizlemek mümkin däl diýen ýaly. Türkmenistan indi seýrek däl. Elbetde, köp sanly syýahatçynyň hereketine gözegçilik etmegiň kyn we gymmatdygyny göz öňünde tutup, rejim üçin töwekgelçilikler bar. Syýahatçylar mermer şäheriň daşynda ýönekeý raýatlaryň nähili ýaşaýandygyny, ilatyň garyplygyny we meselelerini görüp bilerler. Aziýa oýunlaryna çagyrylan delegasiýa diňe iň gowularyny görer: guramaçylykly we gözegçilik astynda olaryň hereketleri, Aşgabat täze howa menzili we Awaza dynç alyş merkezi bilen çäklener. Geljek aýlarda türkmen metbugaty üçin maglumat bolar. Şeýle hem, ilata syýahatçylyga pul gazanmaga mümkinçilik bermek üçin bir mümkinçilik bar, sebäbi wiza düzgüniniň bölekleýin ýeňilleşdirilmegi hem türkmen häkimiýetleriniň eline geçip biler, sebäbi jahankeşde dostlar, Aziýanyň adaty myhmansöýerligi we aşhanasy bilen syýahatçylary haýran galdyrar, miweler we gök önümler, owadan ýerler, bularyň hemmesi ýurduň abraýyny diňe gowy tarapa üýtgeder.
- Merkezi Aziýada Ýewraziýa transport merkeziniň roly üçin bäsdeşlik barha artýar. Siziň pikiriňizçe Türkmenistan bu meselede belli bir orny eýelärmi?
- Hökümet muny haýsydyr bir harby-syýasy bileleşiklere gatnaşmazdan ykdysady ýetmezçilikden çykmaga mümkinçilik hökmünde görse, bir merkez, ähtimal, ýöne gatnaşyjy. Has dogrusy, Kaspi gaz geçirijisi üstünlikli durmuşa geçirilip, Türkmenistan TANAP-a goşulsa, Aşgabat Ankara esasy energiýa merkezine öwrülmek isleginde kömek eder. Bu ugurda eýýäm görnükli ädimler ädilýär. Hat-da izolýasiýa edilse-de, Türkmenistan hemme zady bir adama bagly diýip çaklap boljak hyzmatdaş hasaplandy. Häzirki ýagdaýy goramagyň şeýle meýilnamalaryň durmuşa geçirilmegine näderejede päsgel berjekdigini aýtmak kyn.
Bäsleşik ep-esli wagt bolar we eýýäm göze görnüp duran zat, şonuň üçin bu ýerde Türkmenistan ylalaşyk baglaşmaly, häzirki wagtda Russiýa bilen kyn gatnaşyklary ýola goýmaly we beýleki adamlar bilen deň esasda bäsdeşlik işine gatnaşmaly.
- Türkmenistanyň resmi taýdan yglan edilen bitaraplyk syýasaty häzirki zaman maýa goýumlary we binagärlik taslamalary üçin bäsdeşlik şertlerinde dogrymy?
- Meniň pikirimçe, bitaraplyk syýasaty türkmen hökümetiniň gazanan üstünliklerinden biridir. Iň bärkisi, bu syýasatyň göz öňünde tutulan görnüşinde, sebäbi önümçilik bitaraplyk we açyk gapylar syýasaty ýalydy. Açyk gapylar ahyrsoňy ýapyldy, ýöne bitaraplyk saklandy. Bu dereje, howpsuzlyk meselesinde-de, belli bir halkara abraýyny gazanmakda-da Türkmenistana uly kömek etdi. Talybanyň hökümdarlyk eden döwründe-de Türkmenistanyň goňşusy bilen diplomatik we ykdysady gatnaşyklary saklandygyny we köplenç dürli gepleşikler üçin platforma üpjün edendigini ýatdan çykarmaly däldiris.
Bitaraplyk syýasaty Türkmenistanyň maýa goýum taslamalaryna gatnaşmagy bilen hiç hili gapma-garşy gelmeýär, sebäbi bu ýurduň diňe harby bileleşiklere gatnaşmagyny çäklendirýär.
- Türkmenistan, "Freedom House"-yň 2017-nji ýyldaky sanawynda iň erbet ýurtlaryň biri. Türkmenistan, Siriýa, Demirgazyk Koreýa, Somali we Sudan bilen bilelikde şu ýyl syýasy hukuklaryň we raýat azatlyklarynyň bozulýan 11 “iň erbet” döwletiniň hataryna girdi. Şeýle bahanyň berilmegi bilen ylalaşyp bilersiňizmi?
“Gynansagam, beýle baha bermek bilen jedel etmek kyn. Ýurt garaşsyzlyk alandan soň ýagdaý ýuwaş-ýuwaşdan erbetleşdi. Bu meselede bitaraplyk, izolýasiýa we çeşmeler uly rol oýnady. Birnäçe wagtdan bäri ýagdaýyň gowulaşmagyna umyt bardy, ýöne täze lider öz ugruny güýçlendiren badyna nurbatlaryň berkidilmegi täzeden başlandy we hatda Nyýazowyňkydan has uly yhlas bilen. Şeýle-de bolsa, Somali ýa-da Sudan bilen deňeşdirmeler, dogry aýdylanda, nädogry, sebäbi ýurtlaryň ýagdaýy düýpgöter başga.
Ýene bir bellemeli zat, bu Türkmenistanyň ýapyklygy üçin töleýän “bahasy”, sebäbi şeýle bahalandyrmalar seýrek maglumatlara we ýurt barada giňden ýaýran stereotiplere (ikitaraplaýyn pikir) esaslanýar.
Ýurt bilen gyzyklanmaýan adamlar üçin Demirgazyk Koreýa meňzeýär, ýöne ýakyn bir ýerde. Halkara jemgyýetçiliginiň nähilidir bir ýagdaýa täsir etmek synanyşyklary netije bermedi, energiýa garaşlylygy hakykatda, ýurda basyş edýänler azdy; Netijede, Türkmenistan sorag bermeýän we ýurtdaky hukuklar we azatlyklar bilen ýagdaýyň gowulaşmagyny talap etmeýän hyzmatdaşlary makul bildi. Netijede, Türkmenistanyň dürli reýtinglerde we hasabatlardaky ugry, erbetleşmese, soňky birnäçe ýylda ýene üýtgemedi.
Söhbetdeşligi CABAR.asia redaktory Nargiza Murataliýewa taýýarlady.
Çeşme : CABAR.asia
