Türkmenistanyň wekiliýetiniň ÝHHG / DGAHB ýygnagyna gatnaşygyndan.
Türkmen delegasiýasy, ÝHHG / DGAHB ýygnagyna gatnaşmagynyň diňe güýç we galkynyş döwrüniň üstünlikleri barada öňünden taýýarlanan monolog bilen çäklenjekdigine umyt etmeli däldir. Ynsan hukuklary guramalary adam hukuklary bilen baglanyşykly soraglaryň sanawyny taýýarlaýar.
19-njy sentýabrda Demokratik Guramalar we Adam Hukuklary Býurosynyň (ÝHHG / DGAHB) ýyllyk ýygnagy Warşawada başlar - hökümet wekilleriniň, adam hukuklaryny goraýjylaryň, halkara bilermenleriň bir stolda duşuşýan we gatnaşyjylara pikirleri we ugurlary beýan etmek üçin deň şertler berilýän hemmeleriň ýygnanýan ýeke-täk platformasy. Häzirki ýygnagyň gün tertibine ýygnak we birleşmek azatlygy, hereket azatlygy, kanunyň hökmürowanlygy, çydamlylyk, diskriminasiýa we beýleki meseleler degişlidir.
Wenadaky çeşmämiz, köp ýyl bäri şuna meňzeş gepleşiklere üns bermedik we geçen ýyl gatnaşan gysga wagtlyk Türkmenistanyň resmi wekiliýetiniň bu çärä gatnaşmagy meýilleşdirýändigini habar berdi. Soňra, delegatlary geň galdyran Türkmenistanyň Daşary işler ministriniň orunbasary Wepa Hajyýew ýagdaýy adam hukuklary bilen ara alyp maslahatlaşmak üçin däl-de, eýsem güýç we galkynyş döwrüniň gazananlaryny: “täze jemgyýetçilik desgalarynyň gurluşygy” we “Türkmenistanyň raýatlarynyň durmuş derejesini ýokarlandyrmak" sanamakdygyny belledi. Adam Hukuklaryna hormat goýmak hakda söz ýok.
Duşuşyga gatnaşyjylaryň beren görkezmelerine görä ABŞ-nyň we käbir halkara adam hukuklary guramalarynyň wekilleriniň tankydy çykyşlaryny eşiden resmi türkmen wekiliýetiniň agzalary, esasanam türkmen dissident professory Pirguly Taňrygulyýew ozalky okuwçysyny, häzirki wagtda Türkmenistanyň prezidenti Gurbanguly Berdimuhammedowy "diktator" diýip atlandyranda özlerini oňaýsyz duýdular. Şeýle-de bolsa, olar nägilelik bildirmek bilen çäklendiler, şondan soň wezipelerini tamamladylar we ýygnagyň indiki işlerine gatnaşmadylar.
Ynsan hukuklaryny goraýjylar Halkara kampaniýasy tarapyndan gurnalan tussaglaryň ýagdaýy we Türkmenistanda zor bilen ýitirim bolmak bilen baglanyşykly köp sanly waka bilen baglanşykly “Olary diri görkeziň!” diýen gepleşik üçin türkmen işgärlerini çagyryp bilmediler. Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasynyň agzasy Annadurdy Hajyýew rus diplomatlarynyň goldawyna girip, bu meseleleri ara alyp maslahatlaşmak üçin türkmen wekilleri bilen duşuşyk gazanmaga synanyşdy, emma bu ýygnak resmi türkmen wekiliýetiniň agzalarynyň ret etmegi sebäpli geçirilmedi.
Şu ýyl ÝHHG / DGAHB ýygnagyna gatnaşyjylaryň Türkmenistanyň ykdysady üstünlikleri barada ýene bir erteki diňlejekdigini çaklamak bolar. Aslynda, diňe bir ýerli däl, daşary ýurt firmalary we kompaniýalary hem ýurtdaky işini çäklendirýärler ýa-da düýbünden ýapýarlar. Işsizleriň sany barha artýar. Maliýe ýagdaýynyň ýaramazlaşmagy döwlet pudagynyň işgärlerine aýlyk tölemekde 3-6 aýyň yza süýşmegine sebäp boldy. Raýatlary zor bilen göçürmek we jaýlaryny ýykmak, täze ýaşaýyş jaýy kepillendirilmezden dowam edýär. Erkin walýuta çalşygy bilen baglanyşykly meseleler çözülmän galýar we netijede “gara bazaryň” täsiri artýar. Korrupsiýa ýokardan aşak ähli güýç gurluşlaryna aralaşdy. Korrupsiýa delillerini paş etmäge synanyşýan raýatlar yzarlanýar. Hususy telekeçileriň kärhanalaryny ele geçirmäge basyş dowam edýär. Resmi häkimiýetler, Türkmenistanyň Senagatçylar we Telekeçiler Bileleşiginiň başlygy Aleksandr Dadaýewiň aç-açan işlerine garşy hiç hili täsir bildirmedi, ol Telekeçileri döwlet býudjetini doldurmak üçin hersine ýüz müň dollar “meýletin goşant goşmaga” çagyrýar.
Bular ýurdy dolandyrmakdaky başarnyksyzlygyň we ykdysadyýete we jemgyýete totalitar gözegçiligiň lapykeç netijeleri. Hakyky ýagdaýy gizleýän Türkmenistan dünýä ykdysady guramalarynyň sanawynda ýok bolsa, haýsy üstünlikler barada gürleşip bileris?
Türkmen wekiliýeti, häzirki ÝHHG / DGAHB ýygnagyna gatnaşmagynyň öňünden taýýarlanan monolog bilen çäklenjekdigine umyt etmeli däldir. Ynsan hukuklary guramalary, jikme-jik jogap almak isleýän adam hukuklary meseleleri boýunça soraglaryň sanawyny taýýarlaýar. Diňe 2002-nji ýylyň 25-nji noýabrynda bolup geçen wakalara gatnaşmakda aýyplanýan Annadurdy Annasähetow we Wekil Durdyýew türkmen awtoritar rejiminiň türmelerinde öldi. Birinjisi ömürlik, ikinjisi 25 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Näme üçin, näme sebäpden tussaglaryň türmelerde ölmegine kim günäkär? Galyberse-de, bir döwlet raýatyny azatlykdan mahrum edip, halkara ülňülerine laýyklykda öz saglygyny we janyny goramak borjuny öz üstüne alýar.
Resmi türkmen häkimiýetleri beýleki "noýabrçylaryň", hususan-da, Türkmenistanyň öňki daşary işler ministrleri Boris Şyhmyradowyň we Batyr Berdiýewiň, Yklymowyň we Jumaýewiň doganlarynyň we başgalaryň ykbaly barada dymýarlar. Şu aý, "Azatlyk" radiosynyň habarçysy Ogulsapar Myradowanyň kazyýetden öňki tussaghanada gynamalardan aradan çykmagynyň 10 ýyllygy bellenýär. Onuň ölümi, "Azatlyk" radiosynyň başga bir habarçysy Saparmämmet Nepesgulyýewiň galp aýyplamalary bilen azatlykdan mahrum edilişi ýaly resmi Aşgabadyň wyždanynda galýar.
Ynsan hukuklaryny goraýjylar Türkmenistanyň ýaşaýjylaryndan hukuk goraýjy edaralaryň we häkimiýetleriň wekilleriniň jezasyz hukuklaryny bozýandyklary barada duýduryş alýarlar. Şeýle-de bolsa, hökümet işgärleriniň beýle düzgün bozmalar üçin jogapkärçilige çekiljekdigi barada ýekeje-de habar ýok.
ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň dünýädäki adam hukuklary baradaky soňky hasabatyna görä, adamlary esassyz tussag etmek we gynamak, söz azatlygy, din, metbugat we ýygnak azatlygy ýaly raýat azatlyklaryna hormatsyzlyk ýaly meseleler henizem Türkmenistanda ýiti bolmagynda galýar. Raýatlara erkin we adalatly saýlawlar arkaly hökümeti üýtgetmek we syýasy ýagdaýlara gatnaşmak mümkinçiligi ýok. Şeýle hem internete erkin girmek hukugynyň bozulmagy ýa-da çäklendirmeleri görkezilýär.
Daşary ýurt habar beriş serişdeleri ýurtda zerur ýagdaýyň we adalatly kazyýet işiniň ýoklugy baradaky maglumatlary yzygiderli görkezýärler. Şahsy durmuşyň eldegrilmesizligine esassyz gatyşmak, hat alyşmagyň gizlinligini bozmak, aýallara garşy diskriminasiýa we zorluk, adam söwdasy Türkmenistanda giňden ulanylýar. Işçileriň erkin birleşmegine berk çäklendirmeler bar.
Azat Rejepow
www.gundogar.org
