2012-nji ýylyň 31-nji awgustynda ABŞ-nyň Türkmenistandaky ilçihanasy “Parahatçylyk Korpusynyň” ýurtdaky missiýasyny 2012-nji ýylyň ahyryna çenli tamamlajakdygy barada habar ýaýratdy. Galan 18 meýletinçi sentýabr aýynda Türkmenistandan gitmeli.
Diplomatik missiýa ýurtda “Parahatçylyk Korpusynyň” ýapylmagynyň sebäbini düşündirmeýär, ýöne missiýanyň 19 ýyldan bäri alyp barýan işini “örän üstünlikli” diýip atlandyrýar. Ferganyň habarçysy Toýli Aşyrmyradow bu guramanyň öňki iki meýletinçisi bilen söhbetdeş boldy we olar nahili şertlerde işlemeli bolandyklary barada gürrüň berdiler.
Tehasdan Garward uniwersitetiniň uçurumy Kenýon Wiwer 2003-nji ýylda Köneürgençdäki bir mekdepde iňlis dili mugallymy bolup işlemek üçin Türkmenistana geldi. Meýletinçileriň işinde käbir çäklendirmelere garamazdan, Kenýonyň mekdep ýolbaşçylary, kärdeşleri we okuwçylary bilen ajaýyp gatnaşyklary ösdürendigini aýtdy.
"Maňa henizem öz synp otagym berildi we mekdepde hiç hili kynçylyksyz işlemäge rugsat berildi, şeýle hem ýerli mugallymlar bilen sapaklarynda işledim" -diýip, bu çäklendirmeleriň esasan mekdep okuwçylary üçin tomus lagerleri ýaly dürli çäreleriň geçirilmegine degişlidigini aýdýar.
“Olar hakykatdanam işimde çeýelige ýol berdiler. 2004-2005-nji ýyllarda Daşoguzda çagalar we mugallymlar üçin iňlis tomus lagerlerini guradyk. Olaryň bize aýdyp biljek ýeke-täk zady, lagerleri haçan we nädip geçirmelidigi, käwagt bäsdeşlik saýlawynda üstünlik gazanyp bilmedik çagalary almaly bolýardyk"-diýdi.
Kenýon, häkimiýetleriň meýletinleriň işi bilen çeýe bolandyklaryna ynanýar, sebäbi olar öz gezeginde öz jogapkärçiligini wyjdan bilen ýerine ýetirýärdiler: Iňlis dilini öwretmek.
“Bu, Parahatçylyk Korpusynyň ýapylmagy bilen baglanyşykly iň gynandyryjy zat - ýurtda biziň üçin işlenmedik iş meýdany bardy, ähli çäklendirmelere garamazdan işimizi dowam etdirip bileris. Umuman, durmuşda üstünlik gazanmak üçin biziň neslimiz köp dilli bolmaly: Amerikalylar ispan ýa-da hytaý dilinde gürleseler has üstünlikli bolup bilerler; ýewropalylaryň rus ýa-da türkçe gürlemegi gowy bolardy. Merkezi Aziýada bu Türkmenistana-da degişlidir, adamlar ene dilinden başga daşary ýurt dillerini hem bilmeli we iňlis dili geljek üçin ajaýyp dil. Onda näme üçin "mugt" mugallymlary ýitirýärler?" – diýip, Kenýonyň akyly ýetmeýär.
Kenýon, haýsy rejim döwründe meýletinleriň işlerinde has az mümkinçilikleriň bolandygyny soranlarynda, Saparmyrat Nyýazowyň döwründe diýip jogap berdi.
"Soňky bir-iki ýylyň dowamynda ýagdaýa düşünşim ýaly, indi Türkmenistanda meýletinçiler üçin çäreleri geçirmek üçin mümkinçilikler az" diýýär ol. - 90-njy ýyllarda meýletinçiler ýurda ilkinji gezek gelenlerinde, Aşgabadyň golaýyndaky Çüli şäheriniň ähli sebitlerinden gelen çagalar üçin tomus lagerlerini guradylar. Täze asyryň başynda meýletinçi bolanymda, şunuň ýaly lagerleri sebit derejesinde guradyk. Ýakynda ýurtda şuňa meňzeş wakalaryň bolandygyna ynanamzok."
Hukuk bilimi bolan professional aktýor Riçard Fýuks, “Parahatçylyk Korpusynyň” meýletinçileriniň ýurtdaky işleri barada başgaça pikirde.
Türkmenistanda meýletin işlän döwri hökümetiň çalşylmagyna gabat geldi. 1960-njy ýyllaryň ahyrynda Boliwiýada meýletinçi bolup işledi we bir gün bu ugurda ýene işlemek isledi. 2004-nji ýylda Jorj W. Buş ABŞ-da ýene-de häkimiýete gelende we Amerikan goşunlary Yraga girende, Riçard musulman ýurtlaryna iberilmegini haýyş etdi.
Riçard: "Hökümetimiň musulmanlaryň köpüsiniň terroristler bilen baglanyşyklydygy baradaky pikirini halamokdym, adamlaryň arasynda ýaşamak arkaly bu dini öwrenmek we düşünmek isledim" -diýdi.
Türkmenistanda oňa Çärjew şäheriniň Amerikan burçunda iňlis dili mugallymy bolup işlemek tabşyryldy (Riçard şäheri "Türkmenabat" diýip atlandyrmagy halamaýandygyny aýdýar), şol ýerde-de edebiýatda çagalar bilen dürli klub sapaklaryny berdi, poeziýa, geografiýa, nahar bişirmek we Amerikanyň taryhy. Meýletin işdäki kynçylyklar, 2005-nji ýylyň dekabrynda, Türkmenistanyň Bilim ministrligi birden ABŞ-dan gelen meýletinçileri mekdeplere işe çekmezlik kararyna geleninden soň başlandy.
"Bu kararyň sebäbi, Türkmenistanyň daşary ýurtlardan iňlis mugallymlaryna mätäçligini bes etdi, bu ýurduň öz ajaýyp mugallymlary bar - öz ene dilinde gürleýänler bar diýen ýaly" diýdi.
“Parahatçylyk Korpusy” täze meýletinçileri işe aljak ýerleri gyssagly gözlemeli boldy. Hemmäni “Amerikan burçlary” diýilýän ýere bellemek kararyna gelindi: Türkmen häkimiýetleriniň meýletinçileriň işine gözegçilik etmek mümkinçiligi ýokdy, sebäbi diplomatiýa taýdan goralýan ýerlerde mugallymçylyk edýärdiler.
“Kerim [Maşaripow] we MHM (Milli Howpsuzlyk Ministrligi) bizi mekdeplerden uzakda ýerleşýän binada izolirlemek bilen Çarjew şäheriniň ýaşaýjylary, esasanam mekdep okuwçylary bilen gatnaşyklarymyzy çäklendirer diýip pikir etdiler, burçlarymyza barmazlyk bilen gorkuzyp, sapaklarymyza girmäge mümkinçilik bermeýär. Riçard: "Bu samsyklar, adamlaryň pikirlerine üns bermeýändigini, isleseler bize gelýändiklerini göz öňünde tutmaýarlar" -diýdi.
Fergana ozal Türkmenabat şäheriniň bilim bölüminiň müdiriniň öňki orunbasary, mekdep okuw kitaplarynyň ýurduň bazarlaryna satylmagy bilen baglanyşykly dawa-jenjel bilen baglanyşykly Kerim Maşaripow hakda ýazypdy. Soň bolsa, ýatladýarys, mekdepleriň birinde iňlis dili mugallymy wezipesine bellenildi, ýöne birnäçe aý ozal şäher bilim bölümine gaýdyp, daşary ýurt dili mugallymlaryna gözegçilik edip başlady.
K. Maşaripowyň özüni tanaýan adamlaryň pikiriçe, ABŞ-nyň Döwlet departamentiniň ähli alyş-çalyş maksatnamalaryna, esasanam GDA ýurtlaryndan orta mekdep okuwçylaryna bir ýyl Amerikada ýaşamaga we okamaga mümkinçilik berýän FLEX maksatnamasyna ýiti garşydaş. Her güýzde her ýyl geçiriljek synagda, ýaryşyň geçiriljek mekdebine hut özi gelýär we okuwçylaryň bu maksatnama gatnaşmazlygy üçin mümkin boldugyça synanyşýar. Ýaşlara haýbat atmak we gorkuzmak synanyşyklary ulanylýar. 2009-njy ýylda maksatnamanyň finalçylaryndan birini öz otagyna çagyrandygyny we okuwçynyň FLEX stipendiýasyny ret etse, okuwdan soň ýigidiň hökümet stipendiýasyny aljakdygyny we Malaýziýada okamaga gitjekdigini aýtdy. Ýaş ýigit Maşaripowyň teklibini ret etdi we häzirki wagtda Günbatar Ýewropa ýurtlarynyň birinde üstünlikli okaýar.
Riçard sözüni dowam etdirýär: "MHM-iň taktikasy başa barmansoň, çagalaryň ene-atalaryna we mugallymlaryna talyplary Amerika burçlaryndan uzaklaşdyrmak üçin basyş edip başladylar. Onuň sözlerine görä, ýörite hyzmatlar telefonlary diňlemekden we poçta barlamakdan başga-da, seýilgähde gezelenç edýärmi, bazara gidýärmi ýa-da kafede piwo içýärmi, ähli hereketlerine gözegçilik edýärdi. Amerikan burçundaky liderine “nirä gitmelidigi”, Riçardyň nirä gidenligi, näme edenligi, näme üçin Aşgabat şäherine gidendigi we şäherden sebite syýahat edendigi barada hasabat bermek tabşyryldy.
"ABŞ-nyň Ilçihanasyna we “Parahatçylyk Korpusyna” polisiýadan ýolbaşçyma garşy şikaýat gelende men muny bildim: olar kireýine alnan jaýa göçüp, saglyk ýagdaýym sebäpleri bilen ýurtdan çykandygymy habar bermemek bilen şikaýat etdiler" -diýdi Riçard.
Meýletinçi, ýurtdaky kärdeşleriniň hemmesiniň işinde kynçylyk çekendigini belläp geçdi: iş alyp barmagyň öňüni aldylar we dürli ýerlere girmek çäklidi. 2006-njy ýylda kärdeşi Metýu bilen kerler üçin ýerli internatda çagalar üçin ýene bir tomus lagerini gurmaga synanyşdy. Hemme zat eýýäm taýýarlandy: çagalar üçin iýmit we ýatylýan otaglar, “Parahatçylyk Korpusy” we ABŞ-nyň ilçihanasy tarapyndan grant alyndy, FLEX maksatnamasynyň uçurymlary meýletinlere kömek etdiler, ýerli mugallymlary taýýarlaýyş institutynyň iňlis talyplary mugallym hökmünde işe alyndy. Ýöne bir-iki günüň içinde ýerli administrasiýa birden Aşgabatdaky “başlyklaryň” “Parahatçylyk Korpusynyň” gatnaşmagynda tomus lagerlerine rugsat bermezlik kararyna gelendigini aýdyp, lageri guramak baradaky rugsady birden ýatyrdy. Türkmenbaşy şäherinde hem şonuň ýaly lager ilkinji gün ýatyryldy.
Riçard: "Çagalar we olaryň ene-atalary geldi, birden häkimiýetleriň muny gadagan edendigi belli boldy". “Çagalaryň bu karary aňsatlyk bilen kabul edendikleri meni gynandyrdy. Bu ýerdäki adamlaryň nädip hukuklarynyň ýokdugy meniň üçin aýylganç boldy: häkimiýetleriň aýdan zatlarynyň hemmesi asla kabul edilmemeli. Bu diktatorlygyň güýjüne gynandyryjy düşünmek, aňtaw gullugynyň giňden ýaýran täsiriniň we hemme zada gözegçilik etmek isleginiň subutnamasydy "-diýdi.
Şol ýyl guralmagyna rugsat berlen ýeke-täk lager paýtagtdaky çagalar üçin ýörite hyzmatlaryň doly gözegçiligi astynda Aşgabatda geçirildi. Riçardyň pikiriçe, bu ilçihana we “Parahatçylyk Korpusyna” Türkmenistanyň beýle lagerlere garşy däldigini görkezmekdi.
Riçard: "Aslynda, lageriň Aşgabat şäheriniň golaýynda guralandygy we häkimiýetleriň gözegçiligi astyndadygy aýdylýar. "Bu lageriň işine gatnaşdym, ajaýyp, ajaýyp ýaşlar bilen duşuşdym, ýöne gizlin gulluklaryň her ädimimizi diýen ýaly synlaýandygyna ynanýardym."
Bu setirleriň awtory Riçard bilen Merkezi Aziýada we GDA ýurtlarynyň köpüsinde ABŞ-dan we şuňa meňzeş maksatnamalardan şübhelenýändigi barada gürleşmek islegine garşy durup bilmedi, olarda bolup biläýjek ynkylapçylary taýýarlaýan ABŞ aňtaw gullugynyň hilelerini gördi.
"Bu bolgusyz zatlara ynanýan adamlar, muny aýdýan hökümetleri ýaly samsyk" -diýdi. - Käbir ýurtlarda rejimleriň agdarylmagynyň sebäpleri adamlaryň eýýäm zulum, korrupsiýa, gorkuzmak, gynamalar we umytsyzlykdan doýmagydyr. "Mubarek rejimini agdarmak üçin Tahrir meýdanyna çykan millionlarça müsürliniň ABŞ-da bolandygyna ýa-da hökümetimiň eklenjindedigine çynlakaý şübhelenýärin."
Riçard sözüni şeýle dowam etdirýär: "Bir wagtlar bir türkmen okuwçysyna bir ýyllap Amerikanyň Birleşen Ştatlaryna gitmegine kömek etdim, duşuşdyk, ony dürli ýerlere äkitdim". “Soňra men oňa ajaýyp binalaryň, dükanlaryň, baý durmuşy görkezip, olardan birinin adyny tutar öýdüp, ABŞ-da iň täsir galdyran zadyny soradym. Emma ol "erkinlik" diýip jogap berdi ... Hökümetiňiziň iň gorkýan zady şu."
* * *
Ikisi-de gürleşýärlerika, “Parahatçylyk Korpusynyň” Türkmenistandan kowulmandygyny, iň bolmanda ilçihananyň habarynda aýdylmandygyny aýtdy. Türkmenistan her ýyl kabul edip biljek meýletinleriň sanyny azaltdy. Bu ýyl diňe alty adam gelmelidi, 2003-2005-nji ýyllarda bolsa takmynan 10 esse köp meýletinçi bardy. Kenýon meýletinçiler üçin indi işiň ýokdugyny aýdýar we Riçard türkmen häkimiýetleriniň “Parahatçylyk korpusynyň” işini şeýle kynlaşdyrandygyny, netijede “Korpusyň” gitmekden başga alajynyň ýokdugyny aýtdy.
Ýazyjy makalany taýýarlamakda kömek edenligi üçin “Türkmenistanyň alternatiw habarlary” taslamasyna minnetdarlyk bildirýär.
Toýly Aşyrmyradow
Çeşme : IA Fergana
