Soňky ýyllarda köp kesel sebäpli Türkmenistanda ilatyň arasynda epizootik we epidemiologiki keseller hasaba alynmaýar. Türkmenistanyň Saglygy goraýyş we lukmançylyk enjamlary ministrligi sebit sanitariýa we epidemiologiýa hyzmatlarynyň müdirlerine ýokary ýolbaşçylara iberilen hasabatlarda hakyky suraty suratlandyrmagy gadagan edýär. AIDS, neşekeşlik, tif we ş.m. hakda türkmenleriň resmi hasabatlarynda ygtybarly maglumat tapmak mümkin däl.
Şeýle-de bolsa, ýerli lukmanlar iň bolmanda öňüni alyş işleriniň zerurdygyny bellemäge synanyşýarlar. Ynsan haklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy, lukmançylyk edaralarynyň käbir ýolbaşçylary we işgärleri bilen geçirilen söhbetdeşliklere we resmi taýdan ulanmak baradaky hasabatlara esaslanyp, inçekesel, tif, gyrgyn, holera, demgysma, bruselloz we guduz ýaly keseller bilen ýagdaýy seljermegi başardy.
Ýerli lukmanlar alada bildirýärler: ýakynda etraplarda inçekesele garşy göreş çäreleri, mysal üçin sanitariýa we epidemiologiki hyzmatlar gaty pes derejede amala aşyrylýar, käbir ýerlerde hyýakimlikler we hassahanalar resmi taýdan fiziatr lukmanlary ýolbaşçylygy bilen umumy dil tapyp bilmeýärler..
Ahal welaýatynda inçekesele garşy göreşmek üçin 1 hassahana, 2 bölüm we 6 otag bar. Inçekeseliň giňden ýaýrandygyna garamazdan, hasabatlarda görkezilen maglumatlar ygtybarly däl. Ýönekeý arifmetiki hasaplama, sanlaryň arasyndaky deňsizligi görkezýär: mysal üçin, 2005-nji ýylda 9 etrapdan gelen welaýat lukmanlary käbir sebäplere görä diňe 301 inçekesel hassasyny hasaba aldylar (şolardan 33-si bakilli göteriji, 22-si oktýabr aýynda türmeden boşadyldy). Diňe Gökdepe sebitinde inçekesel bilen kesellän 136 hassanyň, Kaka etrabynda bolsa 128 adamyň bardygyna garamazdan. Tejen sebiti, birnäçe sebäplere görä (kazyýetden öňki tussaghana, düzediş koloniýasy) inçekeseliň ýaýramagynyň hemişelik çeşmeleri. Şeýle-de bolsa, welaýatlarda umumy san gysgaldylan görnüşde berilýär.
Şol bir wagtyň özünde maşgala agzalary we näsag adamlar bilen ýygy-ýygydan aragatnaşyk saklaýan adamlar üçin öňüni alyş çäreleri görülmeýär. 2005-nji ýylda Aşgabatda inçekesel sebäpli 58 ölüm hasaba alyndy, şolardan 15-si bakilli göteriji. Resmi maglumatlara görä, wirus 483 adam bolup, şol sanda 167-si çaga.
Tif diagnozy, keseliň ähtimallygynyň gaty ýokarydygyna garamazdan, soňky ýyllarda hasabatyň içine asla goşulmady. Resmi häkimiýetler hakyky suraty ähli ýollar bilen gizleýändikleri sebäpli, ýerli sanitariýa we epidemiologiki hyzmatlar hiç kimiň jogapkärçilige çekilmejekdigini bilip “çaltlyk bilen” işleýär. Jemgyýetçilik kärhanalary / hammamlar, kir ýuwulýan ýerler, dellekhanalar we ş.m. dogry işlemeýär, keseliň öňüni alyş çäreleri gowşady we çagalar we saglyk edaralarynda barlag möhletleri berjaý edilmeýär. Wannalar soňky ýyllarda köp etraplarda we welaýatlarda ýapyldy we bar bolanlar kanagatlanarly däl, käbir ýagdaýlarda katastrofiki. Ýerli sanitariýa we epidemiologiki hyzmatlar pedikuloza, döwlet hyzmat ediş kärhanalarynda öňüni almak üçin öňüni alyş işlerine bolan gözegçiligi gowşatdy. Pedikuloz azatlykdan mahrum edilen ýerlerde, mekdebe çenli çagalar edaralarynda we mekdeplerde iň köp paýlanýar. Mary, Türkmenabat we Daşoguz sebitleri pedikulozyň ýaýramagynyň öňüni almaga özleriniň synanyşýandyklaryny aýtdylar. Mysal üçin, mekdep müdirleri okuwçylara daşky eşikleri we şapkalary umumy asyjylara asmagy maslahat bermeýärler. Käwagt gülkünç ýagdaýlar barada aýdylýar: “Häkimlikler” -de bitleriň döwlet işgärleriniň başatgyçlaryndan görünmegi ýyl-ýyldan gaýtalanýar.
U>garynja keseli baradaky maglumatlaryň gizlenmegi sebäpli ýurtda bu keseliň sanjymlarynyň ýiti ýetmezçiligi ýüze çykýar. Weterinariýa hyzmatlary mätäç haýwanlara, esasanam hususy fermalarda sanjym edip bilmeýär. Lukmanlar howsala düşýärler: "Bu iş adamlary we haýwanlary epizootik we epidemiologiki ýagdaýa salýar we demgysmanyň ýaýramagy howpuny döredýär." Mysal üçin, Ahal welaýatynda iň howply we bu resmi habarlarda öz beýanyny tapýan Ak-Bugdaý sebiti. Muňa garamazdan, sebitdäki häkim, arçynlar we weterinariýa hyzmatlary, bu kesel sebäpli ölen haýwanlaryň jaýlanan ýerlerini kesgitlemek üçin weterinariýa we sanitariýa ülňülerine laýyklykda işlerden daşda durýarlar.
Ahal welaýatynda, garynja epidemiýasyndan soň, haýwanlaryň 73 mazary hasaba alyndy; 2005-nji ýylda ýene iki sany mazarlyk hasaba alyndy. Lukmanlaryň pikiriçe, jaýlananlaryň üçden biri weterinariýa we sanitariýa şertlerine laýyk gelmeýär.
Mal öldürmek dowam edýär, weterinariýa gullugynyň rugsady bolmazdan ilata et satmak we munuň üçin lukmanlaryň biriniň aýdyşy ýaly “islendik ýerde” ýaramly däl.
Her ýyl mart aýyndan dekabr aýyna çenli ähli welaýatlarda bruselloz güýçlenýär we lukmanlaryň aýdyşy ýaly esasan ilatyň işjeň böleginiň - talyplaryň, işçileriň, işgärleriň arasynda. Sarahsda, Gökdepe, Tejen, Baharly, Boldumsaz, Gubadag, Daşoguzda ýiti bruselloz keselleri hasaba alyndy we Tejen şäherinde lukmanlar keseliň çeşmesini anyklap bilmediler.
Bruselloz sanjymyň ýeterlik däldigi we mallaryň sanynyň doly bolmazlygy sebäpli epidemiýa bolup galýar. Resmi maglumatlara görä, “eti gaýtadan işleýän kärhanalaryň dörtden bir bölegi sanitariýa standartlaryna laýyk gelmeýär. Hususy fermalaryň mallary we gaýtadan işlenen önümleri weterinariýa hyzmatlaryny barlamazdan we gözegçilik etmezden bazarlarda satylýar. Bruselloz bilen kesellän we guzy döwründe wagtlaýyn işleýän maldarlary dispanserde hasaba almak pes derejede saklanýar. Maldarçylyk fermalarynda weterinariýa we sanitariýa standartlary doly berjaý edilmeýär, bu keseliň barha köpelmegine sebäp bolýar.”
Umuman alanyňda, lukmanlaryň gözlegine görä, brusellozyň öňüni alyş çäreleri weterinariýa hyzmatlaryna we hassahanalara laýyk gelmeýär we SES-iň gözegçiligi düýbünden ýitdi.
Daşary ýurt habar beriş serişdelerinde holera we gyrgynçylyk bilen baglanyşykly köp sanly habara garamazdan, türkmen lukmanlary öz hasabatlarynda: "2005-nji ýylda holera hasaba alynmady" diýip ýazýarlar. Tejribeli hünärmen, köp ýyllyk sanitariýa we epidemiologiýa gullugynyň lukmany NN: “Kolera diagnozyny gadagan edýäris. Muňa derek, köplenç “içgeçme” ýazýarys we garyndaşlaryna sowukdan soň çylşyrymlylyk diýýäris.
Welaýatlaryň biriniň SES-i bu barada duýduryş berýär. Hasabatdaky palatalaryň, geýimleriň we sanitariýa torbalarynyň sanyny suratlandyryp, direktor: “Ähli otaglar lukmançylyk enjamlary, gurallar, inwentar, dermanlar we ilkinji kömek üçin çözgütler bilen enjamlaşdyrylandyr. Şeýle-de bolsa, holera ýa-da gyrgyn ýüze çyksa, gynansak-da, olaryň ýaýramagyny bes edip bilmeris, sebäbi ýagdaý ýyl-ýyldan erbetleşýär we etraplardan gelýän maglumatlar gaty şübheli. "
Gyrgynçylyk barada hasabatda ýönekeý bir söz berilýär: “2005-nji ýylda gemrijileriň ýaşaýan çägeli ýerlerinde gemrijileriň arasynda keseliň epizootik ýüze çykma ähtimallygy bardy” (pikiri logiki taýdan dowam etdirýär we ilat arasynda - takmynan THF). Ýerli lukmanlaryň öňüni alyş işlerini mümkin boldugyça ýerine ýetirmäge synanyşýandyklaryny bellemelidiris: “Häzirki ýagdaýa esaslanyp ... obalarda gyrgyn keseliniň öňüni alyş çäreleri görüldi. 2005-nji ýylda Ahal welaýatyndaky 27 043 adamdan 26 139 adama sanjym edildi. Gemrijilerden we bitlerden bejermek işi 64 şäherçede geçirildi.”
Lukmanlar başga bir kesele - guduzlyga garşy göreş çärelerini ýylsaýyn gowşadýarlar. SES-iň ýerli bölümleriniň, beýleki guramalaryň kanagatlanarly işi, häkimlikleriň passiwligi, guduzlyga garşy göreş we Türkmenistanyň sanitariýa kodeksiniň düzgünlerini berjaý etmek üçin öňüni alyş çäreleriniň doly durmuşa geçirilmegine goşant goşmaýar.
Umuman alanyňda, seljeriş hasabatlaryň welaýat lukmançylyk hyzmatlary tarapyndan gipotetiki äheňde berilýändigini görkezdi, hakyky suraty görkezmek gadagandyr, diagnozlar gaýtadan ýazylýar. Mundan başga-da, lukman hünärmenleri keselleriň takyk atlary barada entek karar bermediler. Häzirki zaman lukmanlarynyň pes kär derejesi, köpüsiniň latyn dilinde keselleriň atlaryny bilmezligi we türkmen diline nädogry terjimesi bu ugurdan berlen hasabatlarda uly bulaşyklyga sebäp bolýar. Mysal üçin, Ahal welaýatynda gyrgyn türkmen dilinde “mergi”, holera “gyrgyn” diýilýär, Maryda bolsa tersine; "orgunli garahassa" diýip käbir lukmanlar garynja keseli, käbirleri tifusa düşünýärler.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
