Şu gün, 2022-nji ýylyň 20-nji iýuny, Bütindünýä bosgunlar güni. Döwletleriň syýasaty ýa-da olaryň arasyndaky konfliktler we uruşlar sebäpli bütin dünýäde gumanitar dramalar we bosgun krizisleri wagtyň geçmegi bilen çuňlaşýar.

Käbir hökümetleriň jogapkärçiliksizligi, adam hukuklarynyň yzygiderli bozulmagyna sebäp bolup, öz raýatlaryny serhetlerinden çykarsa-da, käbir uruşlar we krizisler muny duruzyp bolmaýar.

Türkmenistanyň hökümeti tarapyndan başdan geçirilýän krizis, soňky döwürde esasanam Pandemiýa döwründe bosgunlaryň we migrantlaryň ýüzbe-ýüz bolýan iň gumanitar krizisidir.

Türkmenbaşy ady bilen tanalýan Saparmurat Niýazow ölenden soň, 2007-nji ýylyň fewral aýynda döwlet baştutany bolan Gurbanguly Berdimuhamedow 2012-nji we 2017-nji ýyllarda prezident wezipesini dowam etdirdi, ogly Serdar Berdimuhamedow bolsa 2022-nji ýylyň 12-nji martynda irki prezident saýlawlarynda häkimiýete geldi. Ýaş döwlet bolan Türkmenistan soňky ýyllarda baý tebigy gaz gorlaryna esaslanýan ykdysadyýet bilen durnukly we ýokary ösüş tendensiýasyny gazandy. Beýleki tarapdan, ýurtdaky adam hukuklary we azatlyklary, başgaça pikirlenýänleriň, syýasy we raýat toparlarynyň gadagan edilmegi we olara edilýän basyş, girdejileriň paýlanyşynda deňsizlik, garyplyk we işsizlik türkmenleri öz ýurtlaryndan çykmaga mejbur etdi. Şeýlelik bilen, Türkiýe Türkmenistandan köp sanly immigrantyň we gaçybatalga gözleýänleriň gaçybatalgasyna öwrüldi.

Türkmenistan 30 ýyl bäri dünýäniň iň repressiw we ýapyk ýurtlarynyň biri diýlip atlandyrylýar. Prezident S.Niýazowyň döwründe kök uran adam hukuklarynyň yzygiderli bozulmagy G. Berdimuhamedowyň dolandyran ýyllarynda dowam edip gelýär we şu güne çenli dowam edýär. Türkmenistan dürli halkara synçylary üçin diýen ýaly ýapyk we adam hukuklarynyň berjaý edilişine gözegçilik edýänler hem berk we awtoritar režim bilen ýüzbe-ýüz bolýarlar. Habar beriş serişdeleri döwletiň berk gözegçiligi astynda işleýär. Durmuş derejesi peselmegini dowam etdirýär. Birleşen Milletler Guramasynyň mejbury ýa-da meýletin ýitirim bolmak boýunça iş topary ýaly resmi we raýat synçylarynyň sapar haýyşlary kabul edilmeýär.

Sesini çykarmaga synanyşýan türkmenler azarlara, fiziki hüjümlere we esassyz türmä basylýar. Şolaryň arasynda: kazyýetden daşary ýa-da esassyz ölüm jezasy, polisiýa we türme işgärleri tarapyndan gynamalar we ýowuz daraşmak, türmäniň agyr we janyna howp salýan ýagdaýlar, esassyz tussag edilmeler, syýasatçylaryň tussag edilmegi we türmä basylmagy, syýasy sebäpli daşary ýurtdaky watandaşlara repressiýalar, adalatsyz kazyýet işi we garaşsyz bolmadyk kazyýet ulgamynyň meseleleri, parahatçylykly ýygnanyşmak we birleşmek azatlygyna gatyşmak, esasanam din azatlygynyň bozulmagy, hereket azatlygynyň, ses bermek we saýlanmak hukugynyň bozulmagy. Ady ýiten, ýagny hiç zat bilinmeýan, adamlaryň sanawy her ýyl çap edilýär. Türkmen aktiwistleri, bloggerler we hökümete degişli bolmadyk guramalar çet ýurtlarda ýaşaýarlar, Türkmenistanda ýaşaýanlar bolsa yzarlanýar.

Türkmen syýasy garşydaşlar Türkmenistandan daşarda sesini çykarmaga synanyşýarlar, sebäbi Türkmenistanda syýasata gatnaşmaga rugsat berilmeýär, bu olaryň jany üçin howp. Syýasy garşydaşlar özleriniň ýerleşýän ýurtlarynda basyş astyndadygyny we yzarlanýandyklaryny we galp jenaýat işlerinde Türkmenistana ekstradisiýa edilmeginden peýdalanmaga synanyşýandyklaryny aýdýarlar. Aktiwistler we syýasatçylar, esasanam Türkmenistanyň daşynda we Türkiýede, Türkmenistandan adam öldürmek, adam alyp gaçmak, zor bilen gaýdyp gelmek, zorluk we töhmet atmak howpy abanýandygyny aýdýarlar. Hatda häkimiýetleriň iň ýönekeý talaplarynyň we hereketleriniň hem öňüni alýandygy aýdylýar.

Pandemiýanyň başlanmagy bilen, 2020-nji ýylyň mart aýynda Türkmenistan ähli serhetleri ýapmak we uçuşlary goşmak bilen Türkmenistana uzak möhletleýin girmegi we çykmagy gadagan etdi. Netijede, Türkiýede ýaşaýan türkmenler watanyna gaýdyp bilmediler we Türkmenistanyň Türkiýedäki ilçihanasy we konsullygy pasportlaryny we beýleki resminamalaryny täzelemek üçin adaty çäreleri görmekden ýüz öwürýärler. Bu ýagdaý, on müňlerçe adamyň pidasyna sebäp bolan Türkiýedäki adamlaryň hukuk ýagdaýyny kynlaşdyrdy. Gündelik durmuşda zerur bolan dokumental we pasport proseduralary, täze doglan çagalary hasaba almak, nikalaşmak we ş.m. ýerine ýetirilmedi. Daşary ýurtda ölen watandaşlary watanda jaýlamaga rugsat berilmedi.

Bu aýylganç gumanitar krizisden çykalga tapmak üçin beýannamalar kabul edilmedi we bu ýagdaýy tankytlaýan we garşy çykýanlar, press-reliz arkaly herekete çagyrýanlar "jenaýatçy" diýlip yglan edildi.

10 ýylda 2 milliona golaý adamyň Türkmenistany terk edendigi aýdylýar. Iň köp zyýarat edilýän ýurt Türkiýe. Daşary ýurda okamaga ýa-da işlemäge giden adamlar konsullyklar bu amallary ýerine ýetirmeýändigi sebäpli pasport maglumatlaryny täzeläp bilmediler. Şol sebäpli çagalary lukmançylyk kömeginden, işinden, biliminden, syýahatyndan we beýleki sosial hukuklaryndan mahrum edilýär. Bu, olaryň ýaşaýan ýurtlarynyň kanunlarynyň bozulmagyna getirýär. Pasportlara goşmaça şahadatnamaň iň irki senesi 2024-nji ýylyň dekabry bolansoň, ynsanperwerlik krizisiniň uzak wagtlap dowam etmeginden gorkup, Türkmenistanyň halky üçin ullakan drama öwrüldi.

Bu meseleler Türkiýe bilen Türkmenistanyň arasyndaky gatnaşyklardaky ähli syýasy we diplomatik kanallardan peýdalanyp çözülmelidir. Iki jemgyýetiň syýasy, jemgyýetçilik we medeni çeşmesi bolan adalat, hukuklara we azatlyklara hormat goýmak ýaly gymmatlyklara esaslanyp karar berilmeli. Türkmenistanda hukuklaryň bozulmagyny duruzmak, söz, pikir we din azatlygyny dikeltmek, Türkiýede türkmenleriň iň tebigy hukugy bolan adalat, ygtybarly we arkaýyn pasport bilen işlemek, bozulan maşgalalaryň birleşmegi üçin zerur çäreleri görmek - bularyň hemmesi üpjün edilmelidir. Türkiýedäki türkmen meselelerine ynsanperwerlik we adatdan daşary nukdaýnazardan çemeleşmäge we Türkmenistanyň ýolbaşçylygynda ýüze çykýan dokumental we prosessual meseleler çözülýänçä wagtlaýyn çözgüt tapmaga çagyrýarys. Beýleki tarapdan, galp aýyplamalar ýa-da dürli sebäpler bilen, esasanam öz pikirlerini we tankytlaryny beýan edýändikleri sebäpli ekstradisiýa edilmegi talap edilýän adamlar Türkmenistandan ekstradisiýa edilmeli däldir.

Her bir adamyň öz watanynda erkin we mertebe bilen ýaşamak we öz topragynda jaýlanmak hukugy birek-birege jogapkärçiligimizdir.

Biz Türkmenistany syýasy erk görkezmäge we adam hukuklary ýagdaýyny gowulaşdyrmak we gumanitar krizisi soňlamak üçin zerur zatlary etmäge çagyrýarys. Adalatyň we erkinligiň agdyklyk etmegini we soňky ýyllarda bütin dünýäde güýçlenýän jynsparaz we ýigrenji repressiw syýasatlaryň soňlanmagyny isleýäris.

1. Mazlumder-Adam hukuklary we ezilenler bilen raýdaşlyk birleşigi.

2. Özgür-Der – Erkin pikir we bilim hukuklary birleşigi.

3. IHH – Adam hukuklary we azatlyklary we ynsanperwerlik komegi gaznasy.

4. MÜLTEÇI ULUSLARARASI - Halkara bosgunlaryň hukuklary birleşigi.

5. HUKUKÇULAR DERNEGI – Hukukçylar birleşigi.

6. ULUSLARARASI HUKUKÇULAR DERNEGI – Halkara hukukçylar birleşigi.

7. THF - adam hukuklary Тürkmen Helsinki Gaznasy.

8. HHD- Hak Hukuga Daýanç türkmen topary.