Faktlar: BMG komitetiniň agzalarynyň pikiriçe, türkmen jemgyýetinde ksenofobiýanyň häkimiýetler tarapyndan oturdylmagy düýbünden kabul ederliksiz, beýle pikirler türkmenleriň arasynda giňden ýaýranok. Resmi Aşgabat, hususan-da, "azlyklara degişli bolan talyplaryň we mekdep okuwçylarynyň türkmenleriň milli eşiklerini geýmek talaplaryna täzeden garamak", ruslara, özbeklere, gazaklara, ermenilere mekdeplerde ene dilini öwrenmäge mümkinçilik bermek maslahat berildi. Uniwersitetlere girmek ýa-da jemgyýetçilik wezipesine girmek isleýänler üçin “wepalylygy barlamak” we “üç nesilde gen arassalygyny barlamak” prosedurasy hem köp soraglary döredýär.
BMG-nyň jyns taýdan kemsitmegiň ähli görnüşleriniň öňüni almak baradaky konwensiýasy (JTKGÖAK), Türkmenistan hökümetine adam hukuklary meseleleri boýunça teklipler bilen hasabat taýýarlady we neşir etdi. Köp sahypalyk resminama 29 abzasdan ybarat bolup, olaryň diňe 3-sinde häzirki ýagdaýa oňyn baha bermek we 26-synda ýiti tankyt bar. Ilki bilen hasabatyň awtorlary türkmen däl milletiň raýatlaryna: slawýanlara, özbeklere we buluçlara garşy jyns taýdan kemsitmeler barada alada edýärler. Şol bir wagtyň özünde, milletparazlygyň kökleri döwlet işgärleriniň, şol sanda ýurduň prezidenti Saparmyrat Nyýazowyň aýdanlaryndan we syýasatlaryndan ösýär. Hususan-da, BMG işgärleri türkmenbaşynyň "ganyny garyşdyryp türkmenleri zaýalamak isleýändikleri" baradaky sözlerini jynsparaz hasaplaýarlar.
Gündogar respublikasynda adam hukuklary bilen baglanyşykly ýagdaý, titul bolmadyk milletleriň ýagdaýy we demokratiýanyň soňky alamatlaryny ýitirýän jemgyýetiň umumy ýagdaýy, hakykatdanam tankyt hökmünde başgaça kesgitlenip bilinmez. Ýurtda erkin saýlaw institutynyň ýokdugy we Nyýazowyň özi ömürlik prezident statusyna eýe bolmagy, diňe ilkinji alamatlar, ýöne bu betbagtçylygyň gerimini doly görkezmeýär.
Türkmen işgärleri döwletiň "türkmenleşmegini" resmi taýdan yglan etdiler. Etnik azlyklaryň wekilleri milli türkmen eşiklerini geýmäge mejbur bolan ýurduň çöl sebitlerine zor bilen çykarylýar we çagalary ene dilinde bilim almak mümkinçiliginden mahrum edilýär. Soňky on ýylda türkmen mekdeplerinde rus dilli sapaklaryň sany iki esse azaldy we olary kabul etmek bäsleşigi her ýerde 6-dan 12 adama çenli artdy. Döwlet dilinde okamaga razy bolanlar, Nyýazowyň “Ruhnama” (Ruh ertekisi) atly kitabyny öwrenmekden başga bilim almaýarlar. Bu kitap mukaddes diýlip yglan edildi we her bir türkmen ony ýatdan bilmeli. BMG komitetiniň agzalarynyň Ruhnamanyň nämedigi baradaky soraglaryna garamazdan, ýurduň Daşary işler ministri Raşid Meredow munuň diňe "filosofiki traktat" bolandygy barada sadaja jogap berdi.
Türkmen häkimiýetleriniň syýasatynda ýurduň daşyndaky erkin jemgyýetleriň raýatlary üçin gaty gülkünç bolup görünýän käbir görnüşler bar. Şeýle buýruklary ýerine ýetirmäge mejbur bolanlar bolsa, munuň göwnünden turmagy mümkin däl. Hususan-da, ýurt "türkmenlere keseki" opera we balet, erkekleriň uzyn saçly geýmegi, şeýle hem ses ýazgysyna aýdym aýtmagyny gadagan etdi. Ýörite karar bilen prezident ähli oba kitaphanalaryny we döwlet filarmoniýasyny ýapdy, beýlekisi bilen ýanwar, fewral we sentýabr aýlarynyň adyny üýtgedip, özüne, ejesine we mukaddes Ruhnama atlaryny berdi.
Bularyň hemmesi bilen Türkmenistan beýleki döwletleriň we halkara guramalaryň içerki ýagdaý baradaky pikirini diňlemek islemeýär. GDA-nyň döwlet baştutanlarynyň Kazanda geçirilen sammitinde bu ýurt Arkalaşygyň döredilen 14 ýylynda guramadaky statusynyň üýtgemegini yglan eden ilkinji ýurt boldy. Türkmenistan hemişelik däl, GDA bilen baglanyşykly agza boldy. Aslynda, bu jemgyýetden gitmek ugrundaky hereketiň rahat başlamagyny aňladýar. Respublikanyň häkimiýetleriniň BMG-nyň tekliplerini ýerine ýetirmek üçin bir ýyl möhleti bar, emma üýtgeşmeleriň bolmagy gaty şübheli. Şeýle ýagdaý ýüze çykmasa, BMG Aşgabatda jyns taýdan kemsitmeler we ksenofobiýa meseleleri boýunça ýörite wekil iberer, eger kabul edilmese, türkmen meselesine sanksiýalar barada karar guramanyň umumy mejlisine hödürlenip bilner.
Türkmenistan meselesi, häzirki dünýädäki döwletara gatnaşyklaryň umumy ýagdaýy we bu ýa-da beýleki döwletiň ykdysady çeşmeleri bilen arabaglanyşygy hakda pikirlenmäge sebäp bolýar. Beýan edilen hileleriň hemmesi, şeýle hem halkara jemgyýetçiliginiň pikirini äsgermezlik etmek bilen, Türkmenbaşy diňe bir ýönekeý sebäbe görä pul alyp biler. Onuň ady gaz. Ýewropa ýurtlarynyň gowy ýarysy bu respublikanyň öndürýän we eksport edýän energiýa çeşmeleriniň üpjünçiligi bilen gyzyklanýar we olary Russiýa we Ukrainanyň kompaniýalary guraýarlar. Ýöne, bu hakykat köp ýurtlaryň häkimiýetlerini Nyýazowyň öz ýurduna alyp barýan ugruna göz ýummaga mejbur edýär. Ýa-da bolmasa, muňa, mysal üçin, tebigy baýlyklara baý bolmadyk Belarusyň prezidentiniň syýasatlaryndan has ýumşak serediň.
"KM.Ru".
