Türkmenler adatça ölenleriň ýerlerine hormat goýýardylar we gonamçylyklarda dil ýetirmäge ýol bermediler. Hudaý saklasyn, hiç haçan garry adamy, aýaly ýa-da çagany kemsitmäge ýa-da urmaga garşy çykdylar. Nyýazow rejiminiň goşa standartlary syýasaty, Nyýazowyň sözleri, däp-dessurlary bilen "gaty ýumşak" adamlary ýok etdi we ahyrynda gizlin gullugyň işgärleriniň elini açdy. Garrylar, maýyplar, pensionerler ýenjildi. Aýallar we kämillik ýaşyna ýetmedik çagalar garyndaşlarynyň gynalýandygyny görmäge mejbur bolýarlar. Indi ýenjilmek we urulmak diňe bir polisiýa bölümlerinde däl, eýsem kazyýetden öňki tussaghanalarda, Milli howpsuzlyk ministrliginiň ýerzemininde, türmelerde, we türkmen gonamçylyklarynda-da amala aşyrylýar. Türkmenler üçin bu aýylganç ýagdaý.
14-nji noýabrda türkmen howpsuzlyk güýçleri Azatlyk / Erkin Ýewropa radiosynyň türkmen gullugynyň habarçysy Saparmurat Öwezberdiýewi Aşgabat gonamçylygyna zor bilen getirdiler we ony ýenjip, ýoluň gyrasyna taşladylar. Mundan iki aý ozal şol işçiler Öwezberdiýewi tussag edip, üç günläp daňypdyrlar we habar berlişine görä gynap, neşe sanjym edipdirler.
"Graşşsyz habarçylar" halkara guramasy Saparmurat Nyýazowa hat iberip, söz azatlygy baradaky halkara borçnamalaryny ýerine ýetirmegini we Öwezberdiýewiň jurnalistika işi üçin adaty şertleri üpjün etmegini isledi.
Ondan öň, 31-nji awgustda, dört polisiýa işgäri THF hukuklary aktiwisti başlygynyň kakasy 77 ýaşly adam Sazak Begmedowy ýenjip, bikanun deportasiýa etdi. HRW we Halkara Helsinki Adam Hukuklary Federasiýasy beýannama ýaýradyp, häkimiýetleri Sazak Begmedowyň we maşgalasynyň repressiýalaryny duruzmaga çagyrdy.
Bu tomus näbelli adamlar ODOT-yň lideri Awda Kuliýewi ýençdiler. Awdy Kuliýewiň ýenjilen ýüzi bilen düşürilen suratlar ähli neşirlerde ýaýyldy. Halkara adam hukuklary guramalary bu işiň rehimsizligine gaty gaharlandy.
Emma türkmen häkimiýetleri halkara guramalarynyň, ÝHHG-a agza döwlet bolan Türkmenistanyň halkara borçlaryny ýerine ýetirmek we adamlaryň hukuklaryny we azatlyklaryny bozmagy dowam etdirmek baradaky talaplaryny äsgermezlik edýär.
“Türkmen amnistiýasyndan” birnäçe gün geçdi. Birnäçe ygtybarly çeşmeden, amnistiýa düşenleriň tussaglykda saklanýan ýerlerinde özlerine näme bolandygyny hiç kime aýtmazlygy talap edip, türmede agyr ýenjilendigini bildik. Häzirki wagtda kanunlara boýun egýän raýatlary we tussaglary ýenjip ýörkä, polisiýa her ikisine-de jenaýat kodeksiniň: hasabat bermezlik, "dönüklik" we ş.m. ýaly düzgünleri ulanjakdyklary bilen haýbat atyp başlady, raýatlar bunuň üçin uzak wagtlap tussaglykda saklanýar we amnistiýa ulanylmaýar.
Seýdi şäherinden Kerim O.-nyň ejesi bize telefonda aýdyşy ýaly: “Biz onuň boşadylmagyny kynçylyk bilen üpjün etdik. Öýüne gaýdyp gelende, goňşularymyz öýsüz-öwzarsyz adam sadaka soraýar diýip pikir etdiler. Şeýle derejede ýüzi üýtgedi, ýöne umuman alanyňda, syrkaw we halys garry ýaly görünýär.
Mary welaýatynda ýaşaýan Gulyalek N. goňşusynyň (howpsuzlyk sebäpli, adyny aýan etmeýäris) psihikasynyň bozulandygyny we gapyny kakmakdan gorkýandygyny aýtdy. “Gadyr gijesi” güni türmeden gaýdyp gelip, bir otagda oturan ýaly, daşary çykmaýar we hiç kim bilen aragatnaşyk saklamaýar. Ene-atalar onuň saglyk ýagdaýy, esasanam akyl taýdan aladalanýarlar. Hassahana gitmekden ýa-da öýüne lukmany çagyrmakdan gorkýar.
Maglumatlarymyza görä, türmeden boşadylmazdan ozal azyndan alty tussag ýenjilipdir we ÝHHG we beýleki ilçihanalar bilen habarlaşmazlyk ýaly haýbat atylypdyr. Içeri işler ministrliginiň çeşmesi türkmenleriň ýörite hyzmatlarynyň ÝHHG -nyň gapysyna gözegçilik edýändigini we oňa girýänleriň hemmesiniň hasaba alnandygyny duýdurdy
"Doýçe Welle" ýazýar: "Urulmagyň maksady amnistiýa bilen azat edilenleriň tussag edilen ýerlerinde gören zatlaryny agzyny açmazlygy üpjün etmek - munuň esasy sebäbi, ýapyk gapylar ýa-da tikenli sim üçin yza gaýdyp barmak gorkusy bolmaly.
Raýatlaryň hereket azatlygyna bolan hukuklarynyň bozulmagy dowam edýär. Daşoguzly bir aýal, şäherlerinde ermeni maşgalasynyň bardygyny. Ermenistanda ýaşaýan oglunyň olary görmäge gelendigini aýtdy. Hemme düzgüniň wiza bilen bolandygyna garamazdan, serhetde emeli gijikdirmeler sebäpli Türkmenistany uzak wagtlap terk edip bilmeýär. Ýaş oglanyň ýokary ýolbaşçylara ýüz tutmak synanyşygy hiç hili netije bermeýär: kemsitmelerden we haýbatlardan başga hiç hili düşnükli jogap alyp bilmedi.
ÝHHG-da, BMG Baş Assambleýasynda we Russiýa Federasiýasynyň Döwlet Dumasynda Türkmenistanda adam hukuklary ýagdaýy çynlakaý tankyt edilmegine garamazdan, Türkmenistanyň prezidenti ýurtda hemme zadyň adam hukuklary bilen baglanyşyklydygyny ikiýüzli tutmagyny dowam etdirýär.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki Fondy.
