Türkmen türmelerindäki ýagdaý halkara guramalaryny köpden bäri aladalandyryp gelýär. Gyzyl Haç guramasynyň wekilleri ýurduň häkimiýetlerinden tussaghanalara baryp görmegini rugsat berilmegini yzygiderli we tutanýerlilik bilen soraýarlar, ýöne her gezek düýbünden ret jogabyny alýarlar.
1999-njy ýyldan bäri Türkmenistan ölüm jezasyna togtatma girizdi. Şol bir wagtyň özünde, “Türkmenistanda ölüm jezasy bütinleý ýatyryldy we Türkmenistanyň ilkinji prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy tarapyndan hemişelik gadagan edildi” jümlesi konstitusiýa goşuldy. Türkmenbaşy hatda şahsy duşmanlary üçinem kadadan çykmady. 2002-nji ýylyň noýabr aýynda döwlet agdarylyşygy synanyşygyna gatnaşanlaryň hemmesi tussag edilenden we talyplaryň, ýaşulularyň, ministrleriň, öý hojalykçy aýallaryň we Türkmenistanyň tutuş ilatynyň wekilçilik edýän “köpçüligiň” islegine garamazdan, bu kada üýtgemedi we ölüm jezasy döwlet agdarylyşygy üçin iň ýokary jeza bilen çalşyldy - käbirleri 25 ýyl, käbirleri ömürlik azatlykdan mahrum edildi.
Ýöne bu “ynsanperwer” surat, taryh başgaça bilmese, Türkmenistanda hökümetiň hakykatdanam adamkärçiligine ynandyryp biler. 1992-nji ýylyň maý aýynda Aýmyradyň (A. Nuryýew) jezalandyrylmagy – oňa häzir "abraýly" kanunda ogry diýýärler we onuň ýaranlary milli telewideniýede efire berildi we jemgyýetde haýranlyk döretdi we "abraýly" häkimiýetler bilen bäsleşmäge het eden her bir adama göni duýduryş hökmünde kabul edildi. Emma şol bir wagtyň özünde-de ölüm jezasynyň statistikasy şeýle bir gizlin welin, 1991-nji ýyldan 1999-njy ýyla çenli Türkmenistanda ölüm jezasy ýatyrylanda, hünärmenler we adam hukuklary aktiwistleri türkmen türmelerinde jezalandyrylan adamlaryň sany barada dürli maglumatlary berýärler. Şeýlelik bilen, adam hukuklaryny goraýjy guramalaryň maglumatlaryna görä, 1992-nji ýylda Türkmenistanda 102 adam, 1993 - 114, 1994 - 126, 1995 - 134, 1996 - 400 - ýeke-täk maglumatlara görä 1997-nji ýylyň ortalarynda ýene şonça adam ölüm jezasyna garaşýardy. Bu meselede Amnesty International aşakdaky meňzeşlikleri berýär: “... Mysal üçin, 1994-nji ýylda Hytaýda 1791 hökümde ýokary jeza ulanyldy. Bu görkeziji 1994-nji ýylda Türkmenistanda tassyklanmadyk ölüm jezasy bilen deňeşdirilende takmynan 14 esse ýokary, emma Hytaýda ilat Türkmenistandan 226 esse köp.” Türkmenistanda ölüm jezasynyň kesgitlenen sany (adam başyna) Hytaýda şeýle hadysalardan 16 esse ýokarydy!
Emma bir zat häkimiýetlere 1999-njy ýylda ölüm jezasyny ýatyrmaga we şol ýyl mukaddes “Gadyr Gejesi” hormatyna “Ýyllyk amnistiýa barada” kanuny kabul etmäge itergi berdi. Emma adamzadyň bu haýyr-sahawaty türmelerdäki we suddan öňki tussaghanalarda tussaglaryň ýagdaýyna hiç hili täsir etmedi; tersine, hut şol wagtdan başlap türme rejimi hasam güýçlendi, gizlinlik, adalat ulgamy we türme ulgamy bilen baglanyşykly hemme zat şonuň bilen bir hatarda.
Ýapyk kazyýet işleri başlandy, köp tussagyň garyndaşlaryna nirededigi barada maglumat berilmedi, köpüsine baryp görmek we azyk we posylka geçirmek gadagan edildi. Boşadylan tussaglaryň habar bermegine görä, hut şu wagt tussaglaryň sany birden köpelip, türmeleriň köpelmegine sebäp boldy. Soň bolsa türkmenleriň “adalat” täjine öwrülen aýylganç nyşany täze “Owadandepe” döredildi. Türkmen türmelerinde tussag edilmegiň we jezalandyrmagyň elhenç şertleri bar diýen myş-myş, jeza kamerasynda ýenjilmegi we türmä basylmagy, bir tussagyň hemişelik galmagy üçin niýetlenen bir ýarym metr beýiklikdäki "gümürtik öýjükleriň" bardygy barada maglumatlar bilen dolduryldy. Nyýazow ölenden soň, häkimiýetler iru-giç ol ýerdäki halkara synçylaryna rugsat bermelidigini bilip, ony ýykmaga howlukdylar. Türkmen türmelerindäki ýagdaý halkara guramalaryny aladalandyryp gelýär. Gyzyl Haç guramasynyň wekilleri ýurduň häkimiýetlerinden tussaghanalara baryp görmäge rugsat berilmegini yzygiderli we tutanýerlilik bilen soraýarlar, ýöne her gezek düýbünden ret jogap alýarlar.
Alada etmäge bolsa bir zat bar. Tussaglykda ölenleriň diňe belli ýagdaýlary alada döredýär. Ölüm jezasy gadagan edilen ýylda, 1995-nji ýylda Nyýazowa garşy "synanyşyk" işinde günäkärlenen we Amnesty International guramasy tarapyndan wyždan ýesiri hökmünde ykrar edilen Hoşali Garaýew türmede öldi. Ondan soň Nyýazowyň şahsy duşmanyna öwrülen ýokary derejeli işgärleriň türmede birnäçe ölüm ýagdaýy boldy - Milli Howpsuzlyk Komitetiniň öňki başlygy Muhammet Nazarow we Mejlisiň öňki başlygy Tagandurdy Hallyýew. 2006-njy ýylda "Azatlyk" radiosynyň žurnalisti Ogulsapar Myradowa aradan çykdy. Emma bular diňe belli ýagdaýlar, bular diňe meşhur adamlar.
Azatlyga çykarylanlaryň beren görkezmelerine görä “halkyň duşmanlary” we “watana dönükler” kategoriýasynyň tutuşlygyna kem-kemden öljekdigini görkezýär. Daşoguzdaky aýallar koloniýasynda “syýasy” adamlar we olaryň garyndaşlary üçin ýüň daramak üçin ýörite iş bar. Mundan başga-da, bu ýörite enjamlar ýa-da saglyk çäreleri bolmazdan edilýär. Hünärmenler şeýle işleriň öýken parazitleri bilen ýokaşmagynyň 100 göterim kepilligini aýdýarlar, kistalary ýüňden doly gaplanan bolýar. Nyýazowyň duşmanlaryndan ýene biri Geldi Kärizow, Owadandepeden beýleki koloniýalaryň birine geçirilenden soň gaty aýylganç ýagdaýdady. Öýjükleriň dar bolmagy, inçekeselli adamlaryň sagdyn adamlar bilen bir otagda bolmagy, agyr iş bilen jeza, ukusyzlyk, hemişe ahlak we psihologiki basyş, çydap bolmajak tussaglyk şertleri, esasanam tomus aýlary - bularyň hemmesi bilgeşleýin saglykdan we durmuşdan mahrum etmek, bu ölüm jezasynyň wagt bilen uzaldylan görnüşi.
Nyýazow ölenden soň, dine Türkmenistan däl, onuň daşyndan hem diňe üýtgeşmelere däl, eýsem özüne görünýän subutnamalara-da garaşýarlar. Täze döwrüň nyşany hökmünde internete mugt girmek, elbetde gowy, ýöne bu halkyň garaşýan zatlaryndan uzak. Nyýazowyň ýalňyşlyklaryna we üýtgeşikliklerine azajyk düzedişler, öňki hökümet tarapyndan aýak astyna alnan adalat dikeldilýänçä, täze hökümetiň üýtgeşiklikleri ýaly görüner. Sanaw gaty uzyn bolup biler. Bu ýykylan jaýlaryň öwezini dolmak, bu bilimiň üstüni ýetirmek üçin bir mümkinçilik, ýöne esasy zat bikanun alnan erkinligi adamlara gaýdyp bermek. Türkmen şertleri üçin - bikanun alnan durmuş.
Amnesty International guramasynyň habaryna görä, 89 döwlet we sebit ölüm jezasyny düýbünden ýatyrdy; 10 döwlet ähli jenaýatlar üçin Uruş jenaýatlary ýaly aýratyn agyr ýagdaýlardan başga ölüm jezasyny ýatyrdy; 29 döwlet ölüm jezasyny iş ýüzünde ulanmaýar: bu döwletleriň kanunçylygynda şuňa meňzeş jeza göz öňünde tutulýar, ýöne bu jeza soňky 10 ýylda ýa-da ondanam köp möhletde ýerine ýetirilmedi.
Şeýlelikde, jemi 128 döwlet ölüm jezasyny kanunda ýatyrdy ýa-da iş ýüzünde ulanmaýar.
Beýleki 69 döwlet ölüm jezasyny saklaýar we ulanýar, ýöne tussaglary jezalandyrýan ýurtlaryň sany ýylsaýyn azalýar.
Sapargül Mammedowa (Aşgabat)
