"Oppozisiýa bolmadyk jemgyýeti dolandyrmak aňsat".
Hünärmen Alekseý Malaşenko Türkmenistandaky syýasy ýagdaý barada Erkin Ýewropa / "Azatlyk" radiosy bilen söhbetdeşlikde teswir berdi.
“Türkmenistan: eremek barmydy?”, bu Karnegi gaznasynyň Türkmenistana täze synynyň ady, onda syýasy bilermen Alekseý Malaşenko Türkmenistanda dowam edýän jemgyýetçilik-syýasy proseslere, hususan-da, syýasy ösüşiň aýratynlyklaryna we Yslamyň roluna baha berýär.
Erkin Ýewropa / Azatlyk radiosynyň türkmen gullugy Merkezi Aziýa boýunça bilermen, Karnegi Moskwa merkeziniň syýasatçysy Alekseý Malaşenko bilen söhbetdeş boldy.
Azatlyk radiosy: Brifingiňizde (gysgaça ýygnak) Türkmenistanda häkimiýet çalşylandan soň haýsydyr bir liberallaşma ýüze çykan hem bolsa, syýasy ýagdaý we syýasy gurluş öňküligine galdy. Siziň pikiriňizçe, näme üçin syýasy ýagdaý üýtgemedi, sebäbi näme?
Alekseý Malaşenko: Bilýärsiňiz, ol üýtgäp bilmedi, hakykaty aýdaýyn. Jemgyýet diýseň adaty, garşylyk ýok. Şeýle jemgyýeti dolandyrmak gaty aňsat. Oruntutar eýýäm toplanan ähli tejribäni öwrendi. Türkmenbaşynyň iň ýigrenji pursatlaryndan ýüz öwürdi. Ýokary gatlagyň içinde ýa-da tebigy ýagdaýda daşarda hiç hili garşylyk ýokdy. Ezilip bilinjek zatlaryň hemmesi ezildi. Şonuň üçin üýtgeşik ýeliň nireden öwüsip biljekdigini göremok. Bu ýerde hatda Yslam hakda-da gürleşilýär, käbir tankytlaryň Yslamyň pozisiýasyndan alnyp barylýandygy barada myş-myşlar bar, ýöne muny ýurduň doly ýapyklygy sebäpli däl-de, hakykatdanam ýoklugy sebäpli göremzok. Soňra tutuş Merkezi Aziýa seretsek, geliň, Türkmenistanyň goňşularyna we ilkinji nobatda Özbegistana diýeliň, olar, umuman aýdanyňda, elbetde Gyrgyzystany hasaba almazdan aýdardym, ýöne bu aýratyn başgaça aýdylanda, üýtgeşikligi ösdürmeli däl, demokratik duýgulary ösdürmeli däl. Şu nukdaýnazardan seredilende, Türkmenistan häzirki sebitde görýän umumy suratymyza laýyk gelýär.
Azatlyk radiosy: Yslam mowzugyna degeniňizden soň, ýurduň dini pudagynda haýsydyr bir üýtgeşiklik görýärsiňizmi, Yslamyň ýurtda rolundaky üýtgeşmeleri görýärsiňizmi?
Alekseý Malaşenko: Men entek göremok, ýöne yslam materiallarynyň toplanmagynyň kem-kemden bolup geçýändigini, beýleki ýerlerden has haýal, hatda Gazagystanyňkydan has haýal gidýändigini duýýaryn. Mundan başga-da, türkmen hemişe yslam syýasatdan daşdady. Onuň rol oýnamagy üçin oppozisiýa diýjek däl, ýöne haýsydyr bir düşünişmezlik, bu wagt talap edýär, bu tejribe talap edýär, üstesine-de, elbetde, daşardan haýsydyr bir yslam täsirini talap edýär. Men muny özbaşdak etmeýärin, ýöne, umuman aýdanyňda, bir wagtlar öňki Sowet Musulman sebitlerinde bularyň hemmesi bolup geçdi.
Azatlyk radiosy: Yslamyň Türkmenistanda beýle ähmiýetsiz rolunyň sebäbi näme?
Alekseý Malaşenko: Adaty yslam diýilýän zat, bu taýpa yslam. Elmydama, bütin dünýäde gaty azdy, däp-dessurlara, maşgala tarapyna berkidildi we hiç haçan syýasata goşulmady. Ýöne häzirki wagtda Türkmenistanyň izolýasiýasy we Yslamyň adaty, tire-taýpa tebigaty munuň baky dowam etjekdigini aňlatmaýar. Soň bolsa, ýakyn Gündogar faktoryna aradan aýyrmazdym. Gijikdirilen täsir diýip atlandyrýan zadym. Häzir däl, ertir, ertesi gün, ol ýerdäki yslamçylaryň üstünlikleri, nähilidir bir usul bilen Merkezi Aziýa gaýdyp biler. Her niçigem bolsa, şol Täjigistanda, şol Özbegistanda Demirgazyk Afrikada we ýakyn Gündogarda bolup geçen wakalar ünsden düşmedi. Bu öjükdürüji ýaly, nägileligiň kökleri, elbetde, içinden ösýär.
Azatlyk radiosy: Şeýle hem, brifingde türkmen jemgyýetiniň nägilelik duýgusyna taýyn däldigini belläp geçýärsiňiz, munuň sebäbi nägilelik bildirmäge esas ýokmy ýa-da garşy çykmak üçin mümkinçilik ýokmy?
Alekseý Malaşenko: Birinjiden, nägilelik däbi ýok. Post-Sowet giňişligine seretsek, Türkmenistan, elbetde, bütinleý dymmagy bilen tapawutlanýar, ýöne muňa garamazdan, umuman aýdylanda, protest hemme ýerde gowşak. Şonuň üçin Türkmenistan düýbünden kadadan çykma diýip biljek däl. Bu, postsowet giňişliginde görýän zatlarymyzyň aşa görnüşi. Jemgyýet, islendik şygar bilen köçelere çykyp biljekdigini kabul etmeýär diýip pikir edýärin. Soň bolsa bagyşlaň, başda sowet gorkusy bardy, bilşiňiz ýaly Merkezi Aziýada sowet dolandyryşy astynda dissidentler, oppozisiýaçylar ýa-da tankytçylar ýokdy. Soň Türkmenbaşy derrew geldi we aslynda hemme ýerde erkinlik demi hem ýokdy. Şol sanda Özbegistanda we Gazagystanda hem. Bu ýerde hemme zat nähilidir bir çaltdy. Ol geldi, oturdy we hemme zat ezildi. Şonuň üçin nägilelik entek mümkin däl we gozgalaň barada aýdanymda, gozgalaňçy türkmen taýpalaryny ýa-da gozgalaň başlaýan Aşgabatyň ýaşaýjylaryny göz öňüne getirip bilemok.
Azatlyk radiosy: Türkmenistandaky taýpa bölünişigine-de üns berýärsiňiz. Türkmenistanyň içerki syýasatynyň aýratynlyklaryny taýpa bölünişi bilen baglanyşdyrýarsyňyzmy? Siziň pikiriňizçe bu ýerde baglanyşyk barmy?
Alekseý Malaşenko: Tire-taýpa bölünişi gaty durnukly we gaty berk. Ony bozmak üçin köp ýagdaý gerek. Ykdysady ösüşi, şol sanda jemgyýetdäki sosial gatnaşyklaryň kem-kemden üýtgemegini goşmak bilen. Şu wagta çenli bu gaty haýal bolup geçýär. Şu wagta çenli bu taýpa, tire gatnaşyklary hemme ýerde işleýär. Şäherde-de, oba ýerlerinde-de işleýär, elbetde şäherde az, oba ýerlerinde biraz köp. Emma hakykat, Sowet hökümetiniň-de, Türkmenbaşynyň hem muny özbaşdak ösdürip ýetişdirendigi. Görnüşi ýaly, dawa-jenjeliň üstünde, sebitleriň arasyndaky gatnaşyklary we şol bir wagtyň özünde taýpalaryň arasyndaky gatnaşyklary düzgünleşdirýärdi. Her taýpanyň, has takygy, belli bir wezipesi bardy. Umuman aýdylanda, bu hemmelere laýykdy. Sebäbi durnuklylyk bardy. Merkezi Aziýada durnuklylyk barada aýdanymyzda, şeýle birneme gynandyryjy düşünjämiz bar we dogry zady edýäris, sebäbi bu sebitde, şol sanda Türkmenistanda-da durnuklylyk durgunlyk bilen birmeňzeş bolup biler. Emma, belli bir döwürde adamlaryň durnuklylyga baha berýändigine düşünmeli. Ýakyn Gündogardaky şol bir ynkylaplara seredenlerinde, bir tarapdan, raýat urşunyň nähili bolandygyny görenlerinde, şol bir wagtyň özünde şol ýerdäki oklary, ylgaýanlary, tanklary görenlerinde haýsy bir gapma-garşylygyň bardygyny görýärsiňiz, Täjigistandaky raýat uruşuny, Gyrgyzystanda bolup geçýän wakalary, Oşdaky elhençlikleri we ş.m. görenlerinde, elbetde, durnuklylyga baha berip başlaýarsyňyz. Ýagdaý erbetleşmesin diýen ýörelge bilen ýaşaýarsyňyz. Bu diňe Sowet modeli, bize diňe iň azyndan uruş bolmasyn diýlende we post-sowet modeli: "Goňşularyňyz ýaly isleýärsiňizmi?". Netijede, durnuklylyk nämä eltýär? Adamlar hiç zady üýtgetmek islemeýärler, özgertmek islemeýärler. Her bir özgertme syýasy, ykdysady, onda ýeňijiler hem bolar, ýeňilenler hem bolar. Bu hassalykly. Islendik çuňňur özgertme hemme ýerde hassalyk. Näme üçin beýle ýaşap bilýärkäk, biz dok, hemme zat gaty arzan. Hawa, erbet, ýöne hasam erbet bolup biler.
Söhbetdeş bolan Gözel Hudaýberdiýewa,
Azatlyk radiosy
(Azatlyk radiosynyň türkmen gullugy / Erkin Ýewrop
