Gazyň we nebitiň bahasy ýokarlanan badyna energiýa garaşly döwletler uglewodorod üpjünçiliginiň täze çeşmelerini gözläp başlady. Ýöne şol bir wagtyň özünde energiýa aç ýurtlaryň täze nebit we gaz üpjün edijilerini gözleýändigi bilen birlikde, beýlekiler iň geljegi uly ýurtlaryň birinde hökümetiň abraýy barada alada edýärler, meselem, Türkmenistanda.

Türkmenistan dünýädäki iň uly tebigy gaz üpjün edijilerinden biri, şeýle hem baý nebit baýlyklaryna eýelik edýär. Mümkin bolan alyjylaryň köpüsi bu energiýa göterijiler bilen gyzyklanýar. Şeýle ýagdaýda kimdir biri: "Saklanmagyň sebäbi näme?" diýip sorap biler.

Eksport ugurlary mesele bolup galýar. Ýöne tankytçylaryň köpüsi Türkmenistanda bir zat satyn alsaň, ýokary baha tölejekdigiňi aýtmaly. Adam hukuklaryny goraýjy guramalaryň köpüsi türkmenleriň prezidenti Saparmyrat Nyýazowyň zulum edýän döwründe bu hukuklaryň bozulýandygyny paş etmek üçin wagt tapdy. Şeýle guramalaryň biri Wenada ýerleşýän Halkara Helsinki Adam Hukuklary Federasiýasy (HHF).

"Metbugat azatlygy asla ýok. Raýat jemgyýeti ýok. Käbir garaşsyz toparlar bar, emma olar syýasy taýdan zyýansyz sebitlerde hereket edýärler." HHF-iň ýerine ýetiriji direktory Aeron Rodes Türkmenistany şeýle suratlandyrýar. "Şeýlelik bilen, ýurtda resmi taýdan hereket etmäge rugsat berlen iň bolmanda bir adam hukuklary guramasynyň bardygyny aýdyp bolmaz. Kazyýetler ýerine ýetiriji häkimiýete doly bagly, ýagny adalatly kazyýet hukugy ýok. Türkmenistanda erkin metbugat ýok, söz we maglumat azatlygy ýok. Gynamalaryň jenaýatlaryny boýun almak üçin ulanylýandygyny görkezýän subutnamalar bar."

Hüşgär gözler

Prezident Nyýazow, Sowet respublikasy bolan Türkmenistana 20 ýyl bäri ýolbaşçylyk edýär. Ýurt 1991-nji ýylda garaşsyzlyk gazanan badyna şahsyýet kultyny girizdi we hökümetiň repressiýasy Demirgazyk Koreýadakylar bilen deňeşdirilýär.

"Hökümet başga pikirlere ýol bermeýär" – diýip, açyk jemgyýet institutynyň türkmen taslamasynyň müdiri Erika Deýli aýdýar. Deýli: "Adamlar ýenjilýär, öý tussaglygynda saklanýar, sorag edilýär, sürgün edilýär we deportasiýa edilýär-“sanawy uzak wagtlap dowam edip bileris.”

Ýurtdaky ähli habar beriş serişdelerine döwlet tarapyndan gözegçilik edilýär, hasabat berýänlerine gözegçilik edýän senzuraçylaryň uly bolmadyk goşuny. Netijede, habarlaryň köpüsi prezident Nyýazow we döwletiň gazanan üstünlikleri barada. Daşarky dünýäden gaty az maglumat ýurda girýär. Deýli, edil türkmen hökümetiniň başyndan geçirmek isleýän zadynyň bardygyny aýtdy. Deýli: "Maglumat boşlugy we umumy senzura sebäpli türkmen hökümeti öz halkyny daşarky dünýäde bolup geçýän wakalar barada garaňkylykda saklaýar" -diýdi. "Bu, hökümdarlara islendik ynanç ulgamyny, bu ýerdäki durmuşy daş-töweregindäki durmuş bilen deňeşdirmek üçin islendik sebäbini ýok etmäge mümkinçilik berýär."

Gul çeşmeleri

Halkara jemgyýetçiligi, her niçigem bolsa, Türkmenistanda bolup geçýän gündelik wakalar barada iň azyndan maglumatlary alýar. Ýüze çykýan surat elmydama optimistik däl. Emma häkimiýetlere garşy çykmakdan gorkýan raýatlar üçin häkimiýetleriň ünsüni özüne çekmek howpy hasam uludyr.

Gaz we nebit şertnamalaryndan milliardlarça dollar girdeji gazanylandygyna garamazdan, bu baýlygyň ýitip barýandygyna subutnamalar bar. HHF-den Rodos, hatda çagalaryň hem ekin meýdanlarynda hasyl ýygnaýandygyny aýdýar. Rodos: "Türkmenistanda ýene bir möhüm mesele çagalaryň hukuklary we olaryň pagta hasyly üçin ulanylmagy".

Açyk jemgyýet institutynyň türkmen taslamasynyň müdüri Deýli diňe bir hökümetiň syýasaty tarapyndan nyşana alynýan ýaşlaryň däl, eýsem garrylaryňam bardygyny aýdýar.

"Geçen ýyl pensiýa ep-esli azaldy ýa-da käbir ýagdaýlarda bolşy ýaly, doly ýatyryldy, pensionerleri eklençsiz galdyrdy, ýagdaýlar käwagt umytsyzdy, pensionerleriň öz janyna kast edendigi barada köp habarlar bardy, ýürek agyry, sebäbi garrylar bu pul bolmasa ýaşap bilmejekdiklerini bilýärdiler"-diýip Deýli belläp geçýär. Saglygy goraýyş hyzmatlarynyň sanawy düýpgöter azaldy. Türkmenistanyň daşary ýurtlarda, hatda GDA ýurtlarynda-da derman satyn almakdan ýüz öwürýändigi habar berildi.

Daşardan görnüş

Hökümetler Türkmenistanda hökümet hasabatlary bilen näme edýär? Analitikleriň arasynda iň giňden ýaýran düşündirişleriň birini Deýli aýdýar: “Käbir garaşsyz synçylaryň iki ýüzli we köp ýüzli şahsyýetleriň hakykatdanam Türkmenistan hökümeti bilen gepleşik geçirýändigi, adam hukuklary ýagdaýyny ýeňilleşdirmegi kepillendirýändigi baradaky öňden bäri aýdylýan tassyklama, sebäbi öz uzak möhletli energiýa howpsuzlygymyzdan we geosyýasy bähbitlerimizden iň möhüm ähmiýete eýe bolmalydygyna düşünýärler."

"Gynansagam, muňa ynanmaga esas bar" -diýdi Deýli.

Türkmen häkimiýetleriniň gowşamagynyň artyp biljekdigi ýa-da ýokdugy belli däl.

Halkara jemgyýetçiligi şeýle rejim bilen söwda etmekden saklanmaly diýýän tankytçylary ýerleşdirmek üçin güýçli syýasat. Ýöne halkara pikirine şeýle ýigrenji görkezýän döwlete täsir etmek kyn bolar.

ABŞ-nyň Kanzas respublikasynyň senatory Sam Braunbek dünýä jemgyýetçiliginiň türkmen hökümeti tarapyndan iň bolmanda häkimiýetden hyýanatçylykly peýdalanmagyny bes etmek üçin islendik pursatdan peýdalanmalydygyny aýtdy. Braunbek: "Kanun basyşyna başlamagyň mümkin pursatyna garaşmalydyrys, soň türkmen hökümetiniň özi dünýä jemgyýetçiligine girmek üçin iň gowşak goldawy gözläp başlar" -diýdi.

Şeýle pursatlar seýrek bolýar. Ýöne ähli gyzyklanýan taraplaryň türkmenleriň energiýa çeşmeleri üçin täze eksport ýollaryny açmak islegi şeýle mümkinçilik döredip biler - Türkmenistanyň halkara hyzmatdaşlygyna mätäç bolan sebitinde jedelleşmek. Sorag, girdeji isleginiň üýtgemegine türkmen hökümetini tankytlaýanlara şübhe döretmek üçin ýeterlik itergi bolup bilermi?

Azatlyk radiosy.