Türkmenistanda onlarça adam zor bilen ýitirim boldy, olaryň käbiri on ýyldan gowrak wagt bäri näbelli. Bu barada, şu gün, “Olary diri görkeziň!” kampaniýasynyň töwereginde birleşen adam hukuklary guramalarynyň raýdaşlygy tarapyndan 2014-nji ýylyň 30-njy awgustynda bellenilýän Halkara zorlukly ýitirimleriň pidalarynyň gününiň öňüsyrasynda yglan edildi. Türkmenistanyň häkimiýetleri ýitirim bolanlaryň garyndaşlaryna ykbaly we nirededigi barada derrew habar bermeli we ýakynlary bilen habarlaşmaga rugsat bermeli.
Zor bilen ýitirim bolanlaryň köpüsi 1990-njy ýyllaryň ahyrynda we 2000-nji ýyllaryň başynda köpçülikleýin tussag edilmeler we galp aýyplamalar boýunça adalatsyz kazyýet işlerinde uzak möhletli türme tussaglygyna höküm edildi. Köp halatlarda garyndaşlar şondan bäri häkimiýetlerden hiç hili maglumat alyp bilmediler. Ýitirim bolanlaryň köpüsi ozal hökümet wezipelerinde işleýärdi, soň bolsa ýurduň şol wagtky ýolbaşçylygy bilen oňuşmady.
“Türkmenistanyň häkimiýetleri tarapyndan on ýyldan gowrak dymyşlykdan soň, zor bilen ýitirim bolan adamlaryň köp garyndaşlary ýakynlarynyň diridigini ýa-da ýokdugyny bilenoklar” -diýip, Kaspi we Gara deňiz sebitlerinde adam we daşky gurşaw hukuklary boýunça işleýän Amerikanyň täjirçilik däl guramasy bolan “Crude Accountability” kampaniýasynyň biriniň müdiri Keýt Watters aýtdy. "Häkimiýetler muny bes etmeli we iň bolmanda tussag edilenleriň garyndaşlaryna ýakynlarynyň diridigini ýa-da ölendigini aýtmaly".
BMG 30-njy awgusty bütin dünýäde zor bilen ýitirim bolmak meselesi barada habardarlygy ýokarlandyrmak üçin Halkara zorlukly ýitirimleriň pidalary güni diýip belledi. “Olary diri görkeziň!” Kampaniýasy Türkmenistanda zor bilen ýitirim bolmagyny bes etmek isleýän 25 ýurtdan adam hukuklary guramalarynyň raýdaşlygy tarapyndan amala aşyryldy. Raýdaşlyk dünýädäki hökümetleriň we halkara guramalaryň ahyrsoňy dymmaklaryny bozmak üçin Türkmenistanyň häkimiýetlerine basyş etmelidigini aýtdy. Türkmenistanyň häkimiýetleri tussaglara garyndaşlaryna, aklawçylaryna we degişli garaşsyz guramalaryň wekillerine, şol sanda Halkara Gyzyl Haç komitetine we BMG hünärmenlerine erkin we yzygiderli girmäge rugsat bermeli.
"Kampaniýa başlany bäri bir ýylda birnäçe ştat, hökümetara guramalar, Türkmenistanyň ýaşaýjylary we beýleki köp sanly ýurt zor bilen ýitirim bolanlara we ýakynlaryna esasy hukuklary dikeltmek baradaky çagyryşymyzy goldady" -diýip, kampaniýa gatnaşan rus guramasy bolan Demokratiýa we Adam Hukuklaryny Ösdüriş Merkeziniň prezidenti Ýuriý Džibladze belledi. "Indi türkmen häkimiýetleriniň herekete geçmeli wagty geldi."
Türkmenistanda dünýäde iň repressiw rejimleriň biri bar we ýurt garaşsyz gözegçilik üçin ýapyk diýen ýaly. Habar beriş serişdeleri we dini azatlyklar düýpli çäklendirilýär we adam hukuklaryny goraýjylar we beýleki aktiwistler türmäni syýasy jeza guraly hökmünde ulanýan ýolbaşçylaryň yzygiderli jeza çäresi astynda ýaşaýarlar.
Tutulan we kazyýete çekilen pursatdan başlap, zor bilen ýitirim bolanlaryň garyndaşlary ýakynlarynyň ykbaly, nirededigi we saglygy barada resmi maglumat almaýarlar. Häkimiýetler biri-birine hat ýazmaga ýa-da görmäge rugsat bermeýärler. Käbir hadysalarda köpçülikleýin jezanyň bir görnüşi hökmünde tussaglaryň garyndaşlary hem tussag edildi ýa-da işden boşadyldy, emläkden we daşary ýurda gitmek mümkinçiliginden mahrum edildi.
Zor bilen ýitirim bolanlaryň köpüsi Türkmenistanyň ilkinji prezidenti Saparmyrat Nyýazowyň döwründe ýokary hökümet wezipelerini eýeledi we soňra goldawdan çykdy. Şeýlelik bilen, serhet gullugynyň öňki başlygy Tirkiş Tyrmyýew 2002-nji ýylda ygtyýarlykdan hyýanatçylykly peýdalanandygy üçin 10 ýyl azatlykdan mahrum edildi. 2012-nji ýylda häkimiýetler tussaglyk düzgünini bozandygy üçin bu höküme ýene ýedi ýyl goşdy.
2002-nji ýylda 2006-njy ýylda aradan çykan Nyýazowy agdarmagy meýilleşdirýändikleri bilen baglanyşykly başga-da birnäçe adama iş kesildi. Bularyň arasynda Türkmenistanyň Mejlisiniň öňki başlygy we ýurduň esasy hukuk fakultetiniň dekany Tagandurdy Hallyýew, Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň öňki ilçisi Batyr Berdiýew bar. Ikisi-de 2002-nji ýylda tussag edilip, 20 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Türkmenistanyň telewideniýe we radio ýaýlym komitetiniň öňki başlygy Serdar Rahymow 2003-nji ýylda 25 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Öňki Daşary işler ministri Boris Şyhmyradow 2002-nji ýylyň dekabrynda bir gün dowam eden kazyýet işinden soň 25 ýyl azatlykdan mahrum edildi we birnäçe günden soň Halk Maslahaty (Halk Geňeşi) kazyýetiň karary bilen oňa ömürlük türme tussaglygy höküm edildi.
Prezident Berdimuhammedowyň döwründe türmelerde zor bilen ýitirim bolmak dowam etdi. Şeýle wakalaryň biri, 2002-nji ýyldan bäri Norwegiýada sürgünde ýaşaýan türkmen öňki syýasy tussag Gulgeldi Annaniýazow 2008-nji ýylyň iýun aýynda Türkmenistana gaýdyp gelenden soň tussag edildi we gysga wagtyň içinde aç-açan bolmadyk aýyplamalar bilen 11 ýyl azatlykdan mahrum edildi.
“Olary diri görkeziň!” Kampaniýasyna gatnaşyjylaryň pikiriçe, 10 ýyldan gowrak wagt bäri ýitirim bolanlaryň pidalarynyň ykbaly barada doly maglumatyň ýoklugy, garyndaşlary üçin gynamalar.
Bu kampaniýa gatnaşan Norwegiýanyň Helsinki komitetiniň maksatnama müdiri Lene Wetteland: "Adalatsyz bolsa-da, ölüme we ýatdan çykarylmaga däl, azatlykdan mahrum edildiler"-diýdi.
Halkara hukugynda zor bilen ýitirim bolmak düýbünden gadagan edilýär we günäkärleri jogapkärçilige çekmek üçin ähliumumy ýurisdiksiýa degişli agyr jenaýat bolup durýar. Bu, Halkara raýat we syýasy hukuklar şertnamasynda (ICCPR) we Türkmenistanyň gatnaşýan Gynamalara garşy konwensiýasynda göz öňünde tutulan hukuklaryň gödek bozulmagydyr. Zor bilen ýitirim bolmak, ýaşamak hukugyna çynlakaý howp salýar; gynamalardan we rehimsiz, adamkärçiliksiz we mertebäni kemsitmek azatlygy hukugy; azatlyk we howpsuzlyk hukugy; kanuny şahsyýeti ykrar etmek hukugy; tussag edilenleriň hemmesine adamkärçilikli garamak hukugy.
Ynsan hukuklary komiteti, döwletleriň ICCPR-yň berjaý edilişine gözegçilik edýän guramasy, zor bilen ýitirim bolmagyň ICCPR-iň köp düzgünini bozýandygyny birnäçe gezek ykrar etdi, hususan-da, wagtlaýyn tussag astyna alynmagy gynamalaryň gadagan edilmegini we adamkärçiliksiz we kemsidiji çemeleşmäni bozýandygyny aýtdy.
Adam hukuklary guramasynyň Ýewropa we Merkezi Aziýa müdiriniň orunbasary Reýçel Denber: "Häkimiýet başyna geçensoň, Berdimuhammedow mejbury ýitirim bolmagyny bes etmelidi"-diýdi. - Zor bilen ýitirim bolmak, bir adam dereksiz ýiten diýlip görkezilençä we ykbaly ýa-da nirededigi barada maglumat ýok bolsa dowam edýän jenaýatdyr. Berdimuhammedow näçe uzak hereket etmese, hökümetiniň bu aýylganç jenaýatlaryň dowam etmegine ýol açmagy şonça-da köp bolar."
“Olary diri görkeziň!” Kampaniýasy barada has giňişleýin maglumaty şu ýerden alyp bilersiňiz: http://provetheyarealive.org
Has giňişleýin maglumat üçin aşakdakylara ýüz tutmagyňyzy haýyş edýäris:
Moskwada: Demokratiýanyň we adam hukuklarynyň ösüş merkezi - Ýuriý Džibladze (Iňlis, Rus): + 7-916-673-5153
Waşingtonda: Crude Accountability - Keýt Watters (Iňlis, Rus): + 1-571-332-5895
Nýu-Ýorkda: Human Rights Watch - Reýçel Denber (Iňlis, Fransuz, Rus): + 1-917-916-1266 (el telefony); denberr@hrw.org. Twitter: @rachel_denber
