Türkmen häkimiýetleri, türkmen we rus pasportlary bolan raýatlary saýlamaga mejbur etmäge synanyşdy. Şeýlelik bilen, Aşgabat ýene-de Türkmenbaşynyň döwrüni ýada saldy.

Iýul aýynyň başynda Türkmenistandan goşa - türkmen we rus raýatlygy bolan adamlary kowýarlar diýen habarlar gelip gowuşdy. Bu häkimiýetleriň bu görnüşdäki ýolagçylary Moskwa uçuşlaryndan aýyrmagydy. Daşary ýurt habar beriş serişdelerinde ýaýradylan maglumatlara görä, bu adamlara iki pasportdan birini bermek bilen Russiýa syýahat etmek mümkinçiligini "gazanmak" teklip edilipdir.

Pasportdan ýüz öwürmek

Rus pasportyndan ýüz öwürmek, soňra Russiýa gitmek üçin wiza almak zerurlygyny, türkmen pasportyndan ýüz öwürmek bolsa Türkmenistana wizasyz gaýdyp bilmejekdigini aňladýar. Iýul aýynyň başynda aýrylan ýolagçylaryň sany baradaky maglumatlar dürli-dürli bolýar. Awstriýada ýerleşýän “Türkmen Helsinki Başlangyjy” adam hukuklary guramasy kyrk töweregi waka barada aýdýar, Aşgabat hukuk goraýjy aktiwisti Natalýa Şabunts 1-nji iýulda Aşgabatdan çykyp bilmedik 12 ýolagçy barada aýratyn gürleýär.

Habarlarda Aşgabatdaky häzirki hökümetiň şol wagtky lideri Saparmyrat Nyýazowyň ýedi ýyl ozal durmuşa geçirmäge synanyşan ädimleri göçürilýär diýilýär. Ol, 2003-nji ýylda Russiýa bilen 1993-nji ýylda raýatlara iki ýurtdan pasport almaga rugsat berýän şertnamany ýyrtdy. Soňra bu iki pasportly ýüz müň adamyň arasynda howsala döretdi we Aşgabat bilen Moskwanyň arasynda diplomatik dawa döretdi.

Aşgabat “uky rejiminden” çykdy

Rus bilermen Arkadiý Dubnowyň “Doýçe Welle” habar berşi ýaly, bu aýylganç wakadan soň, Aşgabat Türkmenistanda rus raýatlarynyň hukuklaryny bozmazlygy wada berdi we ýagdaýy “uky rejimine” saldy. Bilermeniň pikiriçe, Türkmenistanyň ýeke-täk esasy satyn alyjy bolan Russiýa bilen gatnaşyklaryny agyrlaşdyrmagy biperwaý bolar. Indi Hytaýa barýan turbageçiriji işe başlady. Aşgabat Russiýa garaşlylygyny gowşatdy.

Indi Arkadiý Dubnowyň pikiriçe, türkmen ýolbaşçylary ýurtda milli azlyklaryň sanyny azaltmak kararyna geldi: “Synçylaryň pikiriçe, bu ýakyn ýyllarda meýilleşdirilýän Türkmenistanda ilat ýazuwynyň öňüsyrasynda edilýär, konwensiýalar milli azlyklaryň ep-esli bölegi bolan halatynda, hökümet edaralarynda wekilçilik edilmelidir, bu bolsa Aşgabadyň gaçmak isleýän zadydyr.”

Gara sanaw

Bolgariýada ýerleşýän Türkmen Helsinki gaznasynyň başlygy Täjigül Begmedowa ýolagçylary uçuşlardan aýyrmagyň adaty tejribesini ýada salýar. Türkmenbaşynyň hökümdarlygy astynda döredilen bu tejribe, ýurduň serhet gullugyna geçirilýän “gara sanawlar” diýilýänleriň yzygiderli doldurylmagyna esaslanýar.

“Olara diňe bir oppozisiýaçylar, raýat aktiwistleri däl, eýsem tassyklanylyşy ýaly goşa raýatlygy bolan daşary ýurtlarda ýygy-ýygydan aragatnaşyk saklaýan, Türkmenistanda ýok maglumatlary okamak ukyby bolan adamlar girýär.”

Şeýle-de bolsa, indi Moskwa uçuşlaryndan aýrylan adamlar öň hiç hili päsgelçiliksiz uçýardylar. Bu olaryň atlarynyň Gurbanguly Berdimuhamedowyň dolandyryşy astynda eýýäm “gara sanawlara” goşulandygyny aňladýarmy? Eger şeýle bolsa, näme üçin? “Görnüşinden, olar ýaňy-ýakynda “gara sanawlara” girizildi. Indi, 2013-nji ýylda gutarýan türkmen pasportlarynyň üýtgemegi bilen baglanyşykly raýatlygy gözden geçirilýär” -diýip, Täjigül Begmedowa aýdýar.

Munuň sebäbi gorky hassalygy

Bosgunlykdaky Türkmenistan Respublikan partiýasynyň lideri Nurmuhammet Hanamow iýul wakalarynyň sebäbini awtokratiýa isleýän adamlaryň gaty şübheli we Türkmenistandan gidýänleriň metbugata, adam hukuklary guramalaryna ýa-da oppozisiýa käbir oňaýsyz maglumatlary ýetirip biljekdiginden gorkmalydygyna ynanmaly. "Berdimuhammedowda, Nyýazowyňky ýaly gorkunç gorky bar."

Ýöne bu göýberilmedik ýolagçylaryň hakykatda goşa raýatlygy sebäpli däl-de, aňtaw gullugy tarapyndan daşary ýurtdaky oppozisiýa ýa-da adam hukuklary guramalary bilen anyk aragatnaşyk saklandyklary üçin güman edilendiklerini aňladýarmy? "Bu umumy köpçülügüň iki ýa-da üç prosenti bolup biler, ýöne howpsuz tarapda bolmak üçin, soňundan kelle agyrydan başga hiç kime ýol bermezlik has gowudyr."- diýip, Nurmuhammet Hanamow “Doýçe Welle” bilen söhbetdeşlikde aýdýar.

Rus hünärmeni Arkadiý Dubnowyň pikiriçe, Aşgabadyň häzirki synanyşygy şeýle bir öjükdiriji boldy welin, Türkmenistanda işleýän rus diplomatlaryny goşulyşmaga mejbur etdi.

Arkadiý Dubnow Doýçe Welle bilen söhbetdeşlikde "Emma olar dawany resmi däl derejede ýaýratmaga synanyşdylar we türkmen häkimiýetleri kararyny yzyna alana meňzeýär" -diýdi, we uçuşlardan aýyrmak baradaky çäräniň, ilkinji nobatda, 2003-nji ýylyň aprelinden soň rus pasportyny alan Türkmenistanyň raýatlaryna gönükdirilendigini aýtdy.

Şeýle-de bolsa, “Doýçe Welle”-niň habarçysy Selbi Ataýewa gysga arakesmeden soň 7-nji iýulda Russiýa gatnawlardan ýolagçylaryň düşürülmeginiň dowam edendigini habar berdi. Şol bir talap bilen - iki raýatlygyň birinden ýüz öwürmek. Arkadiý Dubnow Russiýanyň Türkmenistandaky ilçihanasynyň konsullyk gullugynyň başlygynyň orunbasary Ýewgeniý Lewkowdan alan maglumatlaryna salgylanyp, 7-nji iýulda azyndan 11 adamyň Moskwa uçuşdan düşürülendigini aýtdy.

Sütem edilýän diňe “rus dilli” adamlar däl

Arkadiý Dubnow, soňky döwürde Türkmenistanda türkmen raýatlarynyň ikinji türk raýatlygyndan ýüz öwürmäge mejbur bolan ýagdaýlaryň bolandygyny habar berdi. (Şeýle-de bolsa, diňe Russiýa bilen Türkmenistan goşa raýatlyk barada şertnama baglaşdy we bu "rus dilinde gürleýänler" bilen ýagdaýy aýratynlaşdyrýar).

Bu maglumatlary “Doýçe Welle” habarçysy Durdy Nazarow tassyklady. Onuň sözlerine görä, ikinji Türkiýe ýa-da Rumyniýa raýatlygy bolan raýatlar Stambula we Kiýewe gatnawlardan düşürülýär we pasportlaryndan birini bermek teklip edilýär. Şol bir wagtyň özünde Durdy Nazarowyň pikiriçe, ikinji pasportyny hödürleýänleriň hemmesine petek satylmagyny dowam etdirýär. Häkimiýetler kassanyň işgärlerine şeýle ýolagçylara syýahat çäklendirmeleri barada habar bermäge ygtyýar bermedi.

Çäklendiriji syýasat

Türkmen oppozisiýaçysy Nurmuhammet Hanamow, Aşgabadyň häkimiýetleriniň çäklendiriji syýasatlaryny dowam etdirjekdigine ynanýar. “Diňe Türkmenistanyň raýatlarynyň hukuklary çäkli bolup biler, iýun aýynyň ahyrynda uçardan düşürülen Mýatiýew maşgalasyndaky ýaly, özi-de birnäçe gezek Gollandiýa gidipdi. Ýeri gelende aýtsak, Gollandiýada türkmen adam hukuklary guramalary hem bar "-diýip, adam hukuklary guramalary tarapyndan ýazylan kazyýet işine salgylanyp, Nurmuhammet Hanamow aýdýar, we Türkmenistanyň döwlet habar beriş serişdeleriniň öňki işgäri, meýilleşdirilen bejergi üçin ýene bir gezek Gollandiýa gidýän Annamämmet Mýatiýewiň we aýalynyň atlarynyň sanawda görkezilendigini görkezip, ýurtdan çykmagyna rugsat berilmedi we gitmegi gadagan edildi” diýdi.

“Doýçe Welle” habarçysy Durdy Nazarow, Türkmenistandan syýahata girizilen täze çäklendirmeler baradaky habaryň, talyplarda tolgunma döredendigini, okaýan ýurtlaryndan dynç alyşa entek gaýdyp gelmedik talyplar üçin peteklerin yzyna gaýtarylmagyna sebäp bolandygyny aýtdy. Ýaşlar güýzde yza gaýdyp bilmezlikden gorkýarlar we ene-atalar Moskwa, Sankt-Peterburg, Kiýew, Minsk, Alma-Ata peteklerini yzyna gaýdyp berdiler.

Witaliý Wolkow

Doýçe Welle