Adam hukuklary guramasy “Amnesty International” başga bir hasabat çap etdi. Ady: "Merkezi Aziýa we Ýewropa. Alada bildirilýän meseleler." Bu meselede adam hukuklaryny goraýjylar Türkmenistana aýratyn üns berýärler.
Gurbanguly Berdimuhammedowyň häkimiýete gelmegi bilen ýurtdaky adam hukuklary ýagdaýy üýtgeýär, ýöne birneme. “Amnesty International” tarapyndan geçen ýylyň iýul-dekabr aýlary aralygynda geçirilen täze gözleg munuň subutnamasydyr. Adam hukuklary guramasy tarapyndan neşir edilen hasabatda bu ugurdaky esasy düzgün bozmalar barada aýdylýar. “Amnesty International” guramasynyň wekili Anna Zunder-Plassman:
- Bu hasabatda Türkmenistanda adam hukuklarynyň bozulmagy barada alada bildirýäris. Mysal üçin, wyždan tussaglary Annagurban Amanglyjow we Sapardurdy Hajyýew hakda aýdýarys. Şeýle hem, mejlisiň öňki alyp baryjysy Öwezgeldi Ataýewiň we öňki döwlet işgäri Akmyrat Rejepowyň işine seredýäris. Ýapyk kazyýetde iş kesildi. Şeýle hem hasabatda dini ynançlar sebäpli goşunda gulluk etmekden boýun gaçyran adamlar barada aýdylýar. Bu döwürde Türkmenistanda azyndan alty sany Iýegowa şaýadyna iş kesildi. Mundan başga-da, Türkmenistanda ýüzlerçe adamy, şol sanda dissidentleri we olaryň garyndaşlaryny öz içine alýan “gara sanaw” bar.
"Gara sanaw" ösmegini dowam etdirýär
“Amnesty International” guramasynyň habaryna görä, daşary ýurda syýahat etmegi gadagan edilenleriň sanawy bolan “gara sanaw” täze atlar bilen doldurylmagyny dowam etdirýär. Hususan-da, hasabatda sürgün edilen oppozisiýa lideri Hudaýberdy Orazowyň aýal dogany barada aýdylýar, ol prezident Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygy sebäpli gaýybana ömürlik türme tussaglygyna höküm edildi. 2007-nji ýylyň 24-nji noýabrynda Aşgabat howa menzilinde Swetlana Orazowa we üç ýaşly gyzy Moskwa uçýan uçardan çykaryldy. Swetlananyň adamsyna bejergi almak üçin Moskwa uçmaga rugsat alýança Aşgabatdan uzak wagtlap gitmek gadagan edildi. Türkmenistanyň Milli howpsuzlyk ministrliginiň işgäri Swetlana Orazowa, adamsy Türkmenistana gaýdyp gelýänçä, ýurtdan göýberilmejekdigini aýtdy.
Bu köp mysallaryň diňe biri. Onda bu ýagdaýa kim täsir edip biler we nädip? Ynsan hukuklaryny goraýjy aktiwistler “gara sanawyň” ahyrynda ýok edilmegi we syýasy tussaglaryň boşadylmagy üçin haýsy usullary ulanmagy maksat edinýärler? Anna Zunder-Plassmanyň pikiriçe:
- Guramamyzyň iň möhüm ýaragy söz. Emma köp zat ýene iki ýagdaýa bagly. Bir tarapdan, türkmen häkimiýetleriniň isleginden. Başga bir tarapdan, daşary ýurt döwletleriniň türkmen häkimiýetlerine täsir etmek isleginden, mysal üçin, bu ýurduň hökümetine halkara borçnamalaryny yzygiderli ýatlatmak arkaly. Soňky bir ýylda Türkmenistanyň täze ýolbaşçylygynyň dogry ugurda käbir ädimleri ädendigini belledik. Mysal üçin, käbir tussaglaryň boşadylmagy hakda gürleşýäris. Bu, elbetde, oňyn pursat, ýöne Nyýazowyň döwründe şuňa meňzeş çäreler görüldi.
Prezidentiň amnistiýasy
“Amnesty International” guramasynyň hasabatynda halkara jemgyýetçiliginiň ünsüni özüne çeken tussaglaryň günäsiniň geçilmegi bilen baglanyşykly iki waka görkezildi. Öňki müfti Nasrullah ibn Ibaddulla hakda aýdýarys. Gizlin kazyýet tarapyndan dönüklik we 2002-nji ýylyň noýabr aýynda Prezident Nyýazowyň janyna kast etmek synanyşygyna gatnaşandygy üçin 22 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Geçen ýylyň 9-njy awgustynda prezidentiň günäsini geçmek baradaky karary bilen müfti we başga-da on adam boşadyldy.
“Türkmen atlary” döwlet birleşiginiň öňki müdiri Geldi Kärizow hem türmeden boşadyldy. 2002-nji ýylda wezipesinden hyýanatçylykly peýdalanmakda we geleňsizlikde aýyplanyp, alty ýyl azatlykdan mahrum edildi. Kärizow syýasy repressiýalaryň pidasy boldy.
Oktýabr aýynyň günäsiniň geçilmeginiň çäginde Baptist ruhanysy Wýaçeslaw Kalataýewskiý 2001-nji ýylda serhetden bikanun geçenligi üçin üç ýyl azatlykdan mahrum edildi. Aýdylyşyna görä, dini işleri üçin jeza hökmünde oňa garşy aýyplama bildirilipdir. Şeýle-de bolsa, Kalataýewskiýiň amnistiýa berlendigi we boşadylandygyna garamazdan, dekabr aýynda ene-atasynyň, aýalynyň we çagalarynyň ýaşaýan ýeri bolan Türkmenistany terk etmeli boldy.
Bu mysaly suratlandyryjy hasaplamak bolar. “Amnesty International” hünärmenleriniň pikiriçe, türkmen ýolbaşçylarynyň adam hukuklary babatynda gören çäreleri şu wagta çenli netijesiz:
- Netijeleriň şu wagta çenli ýeterlik däldigine ynanýarys. Türkmenistan köp möhüm konwensiýa gol çekdi we halkara borçnamalaryny ýerine ýetirmeli. Bu ädimlerden başga-da has düýpli çäreler görülmeli, mysal üçin, wyždan tussaglarynyň hemmesini boşatmak we syýasy tussaglaryň ähli işlerine göz aýlamak zerur, şeýle hem dissidentleriň we raýat jemgyýetiniň işgärleriniň yzarlanmagyny bes etmeli. Türkmenistan Gyzyl Haç guramasynyň ähli tussaglara, şol sanda 2002-nji ýylyň noýabr aýynda bolup geçen wakalar bilen baglanyşykly iş kesilenlere girmegine rugsat berse möhüm bolardy.
Wyždan tussaglarynyň ýagdaýy
Hasabatyň awtorlary wyždan tussaglarynyň ýagdaýyna aýratyn üns berýärler. “Amnesty International” guramasynyň hukuk goraýjy aktiwistleri Türkmen Helsinki gaznasynyň aktiwistleri Annagurban Amanglyjowyň we Sapardurdy Hajyýewiň türmede azatlykdan mahrum edilmegini dowam etdirýändikleri barada maglumatlar bar. Geçen ýylyň dekabrynda garyndaşlaryndan azyk posylkalaryny almaga rugsat berildi.
Olar bilen bir kazyýet işine gatnaşan Amanglyjewe, Hajyýewe we žurnalist Ogulsapar Myradowa rehimsiz çemeleşilendigi öňe sürüldi. Geçen sentýabrda Ogulsapar Myradowa näbelli ýagdaýda türmede aradan çykdy. Türkmen häkimiýetleri öz teswirlerinde hanym Myradowanyň aklawçy bilen habarlaşmak mümkinçiliginiň bardygyny we höküme şikaýat etmek hukugynyň bardygyny aýdýarlar. Hökümet onuň ne žurnalist, ne-de adam hukuklary aktiwisti bolandygyny ret edýär we tebigy ölmedi diýen çaklamalary boýununa almaýar.
Adam hukuklary ýagdaýynda oňyn üýtgeşmeler
Şeýle-de bolsa, hasabatda adam hukuklary pudagyndaky oňyn ösüşler hem görkezilýär. Hususan-da, adam hukuklary boýunça pudagara komissiýanyň döredilmegi barada gürleşýäris. Ynsan hukuklaryny goraýjylaryň belleýşi ýaly, bu gurluş henizem ýapyk. Amnesty International guramasynyň metbugat sekretary Anna Zunder-Plassman:
- Geçen awgustda Prezident Berdimuhammedow adam hukuklary boýunça pudagara komissiýa döretdi. Bu komissiýanyň wezipelerinden biri, Türkmenistanyň halkara borçnamalaryny ýerine ýetirmek üçin dürli gurluşlaryň işini utgaşdyrmakdyr. Bu komissiýa, şeýle hem BMG komitetleri üçin hasabat taýýarlamaly we halkara ülňülerine laýyk gelýändigini kesgitlemek üçin Türkmenistanyň kanunçylygyna gözegçilik etmeli. Bu meseleleriň hemmesi elbetde möhümdir. Emma komissiýanyň işinde köp zat öwrenmedik. Geňeşiň adam hukuklary boýunça milli maksatnamanyň üstünde işleýändigi ýerli metbugatda çap edildi. Şeýle-de bolsa, guramamyz muňa gaty gyzyklanjak bolsa-da, hökümetiň meýilnamalarynyň nämedigini görmek, teswir bermek, düşünmek üçin bu programmanyň mazmunyny entek görmedik.
Ýokarda agzalan komissiýadan başga-da, Türkmenistanda milli demokratiýa we adam hukuklary instituty, şeýle hem Adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramak komiteti bar. Şeýle-de bolsa, bu gurluşlaryň işi barada pudagara komissiýa ýaly az zat bilinýär.
Natalýa Pozdnýakowa.
"Nemes tolkuny"
