Iňlis söweş we parahatçylyk hasabaty instituty (IWPR) Merkezi Aziýada jurnalistleriň hukuklary ugrunda göreşýän we häkimiýetleriň metbugat işini çäklendirýän ýurtlarda söz azatlygyny goldaýan meşhur guramadyr. Şeýlelik bilen, şol Iňlis instituty Türkmenistanyň ýokary bilim ulgamyndaky ýagdaýa baha bermek bilen çykdy. Gözleg, respublikanyň prezidenti Saparmyrat Nyýazow tarapyndan geçirilen bilim pudagyndaky özgertmeleriň ýerli dalaşgärleriň sanynyň köpelmegini daşary ýurda gitmäge mejbur edýändigini görkezdi.
IWPR Merkezi Aziýa Maksatnamasynyň Dolandyryjysy Sauli Muhametrahimowa “Doýçe Welle” habar gullugyna Türkmenistanda ýokary bilimiň ýagdaýy barada hasabat üçin söhbetdeş bolan ähli okuwçylara ýalan atlaryň berilmelidigini aýtdy: “Mediýa guramasy hökmünde 1999-njy ýyldan bäri Türkmenistanda bolup geçýän wakalary yzarlaýarys. Bu döwürde diňe bir ýurduň özünde ýaşaýan adamlar üçin däl, eýsem daşyndaky raýatlar üçinem raýat azatlyklary bilen baglanyşykly ýagdaý hemişe ýaramazlaşýar. Şonuň üçin hasabatymyzda Türkmenistanda bolup biläýjek yzarlamalar sebäpli daşary ýurtda okaýan talyplaryň atlary-da çalşylmalydy. Diňe özleri ýurda gaýdyp gelenlerinde howpsuzlyk gulluklary tarapyndan yzarlanmalara ýa-da soraglara sezewar edilip bilinmez, atlary belli bolsa, maşgala agzalary hem ejir çekip biler "-diýip Muhametrahimowa belläp geçdi.
Iňlis söweş we parahatçylyk institutynyň hünärmenleri, Türkmenistanyň daşyndaky durmuşdaky kynçylyklara garamazdan, türkmen talyplary Türkiýäniň, şeýle hem öňki SSSR-iň ýurtlarynyň ýokary okuw jaýlarynda okamagyň öýde bolmakdan has gowudygyna ynanýarlar. Türkmenleriň köp bölegi, uniwersitetlerine para tölemezlik we uniwersitetde okuwa girmezden ozal iki ýyl işlemekden gaça durmak üçin Russiýa, Ukraina we Belarus uniwersitetlerine gidýärler. Bu, prezident Saparmyrat Nyýazowyň 2003-nji ýylda degişli karar çykaranyndan soň hökmany boldy. Gözlegiň netijesine görä, bu resminama derrew türkmen uniwersitetlerine ýüz tutýanlaryň sanynyň takmynan 10 esse - ýylda otuzdan üç müňe çenli azalmagyna sebäp boldy. IWPR-yň habaryna görä, şu ýyl mekdebi 150 000 okuwçynyň gutarandygyny göz öňünde tutanyňyzda bu görkeziji gaty az görünýär.
Şeýle hem hasabatda şeýle şertlerde-de okuwa girmek üçin dalaşgäriň ýeterlik mukdarda pul bilen üpjin bolmalydygy bellenilýär. Paranyň ululygy fakultetiň abraýyna baglylykda 3-15 müň dollar aralygyndadyr. Okuwa kabul edilenden soň, käwagt ekzamen tabşyrmak üçin mugallymlara para tölemeli bolýarsyňyz.
IWPR, Magtymguly Türkmen döwlet uniwersitetine girmek üçin ene-atasyndan alty müň dollar para talap edilen we Russiýada okamak üçin gitmek kararyna gelen bir türkmen gyzynyň anyk mysalydyr.
Köp talyp bilim reformalarynyň hiliniň peselmegine sebäp boldy diýip hasaplaýarlar. Galyberse-de, uniwersitetde okamak möhleti 4-5 ýyldan iki ýyla çenli azaldyldy we ýene 2 ýyl talyplar öz hünäri boýunça işleýärler. Mundan başga-da, hökmany konsertlere we ýowarlara gatnaşmaga mejbur bolýarlar we prezident tarapyndan ýazylan we Türkmenistanyň resmi ideologiýasy hasaplanýan Ruhnamany öwrenmek ýaly zerur däl zatlara köp wagt sarp edýärler. Bir okuwçy Iňlis institutynyň işgärlerine Ruhnamany eýýäm mekdepde doly öwrenendigini we indi uniwersitetde hemme zady ikinji gezek öwrenmelidigini aýtdy.
Erkek talyplar harby gullukdan gaça durmak üçin daşary ýurda gidýärler. Daşary ýurtda okaýanlaryň köpüsi okuwy gutarandan soň öýlerine dolanmak niýeti ýok, sebäbi Türkmenistanda işsizligiň derejesi ýokary we daşary ýurtlarda alnan diplomlaryň köpüsi häkimiýetler tarapyndan ykrar edilmeýär diýýärler.
Ýewgeniý Nekrýaç, London.
"Doýçe welle"
