Birnäçe onýyllyklaryň dowamynda Türkmenistan, garaşsyzlyk döwründe bar bolan, kiçi hem bolsa, raýat jemgyýetini yzygiderli ýok etdi.
Birinji, soň bolsa ikinji prezidentleriň häkimiýet başyna gelmegi bilen, türkmenler başgaça pikirleri yzarlamak we giň gerimli repressiýalar arkaly bir burça gabaldylar. Köp ýyllaryň dowamynda ýaşlar diňe “otur, garyşma, bu seniň işiň däl” diýip eşidip geldiler. Bu häli-häzirem dowam edýär.
“Covid-19”-yň netijesinde ýüze çykan we 2020-nji ýylda Türkmenistanyň iki sebitinde harasatyň netijeleri bilen güýçlenýän türkmen migrantlarynyň garşylyk tolkuny köp türkmeni oýardy.
Gynansagam, bu pursatdan birnäçe özlerini topar ýolbaşçylary diýlip atlandyrylýanlar peýdalandylar, ýaşlary “arkada goldaw” bermezden nägilelik bildirmäge iterdi. Mysal üçin, Türkiýede demonstrantlaryň köpüsinde ýaşamak üçin resminamalary ýokdy. Ol ýerde möhleti geçen ýa-da ýitirilen pasportlary bilen ýaşadylar, üstesine-de, ýerli häkimiýetleriň rugsady bolmazdan kanuny bozup, demonstrasiýa çykdylar.
Bularyň hemmesi ulgamda yzygiderli düýpli ýalňyşlyklara sebäp boldy. Käbir adamlara ýa-da toparlar üçin “şöhrat” gerekdi, käbirlerine bosgun statusy gerekdi. Emma sowatsyzlygy, ýaltalygy ýa-da umumy äsgermezligi sebäpli hiç kim gelen ýurdunyň kanunçylygyny öwrenmek hormatyna eýe bolmady.
Olar aňsat ýol bilen gitdiler. Dürli pes derejeli, şol sanda şübheli söhbetdeşliklerde oturyp, bu söhbetdeşlikleriň ýolbaşçylaryna bil baglap, esassyz wadalary we sözleri diňlediler. Tussag edilmeler başlansoň, hemmeler kömek sorap adam hukuklaryny goraýjylara ýüz tutdular. Farhad Meýmankulyýewi, Röwşen Glyjowy, Maksat Baýmyradowy, Serdar Durdylyýewi we beýlekileri gyssagly herekete iteren ýolbaşçylar nirede? Şol bir wagtyň özünde, adam hukuklaryny goraýjylaryň bu ýa-da beýleki adamyň hyýallary bilen däl-de, faktlar, jikme-jiklikler we subutnamalar bilen işleýändiklerine düşünmek islemeýärler.
Mesele bilen ýüzbe-ýüz müňlerçe migrant bar. Emma öz hukuklarynyň bozulmagy barada aç-açan gürleşmäge we resminamalary we subutnamalary görkezmäge taýynlarymyz az. Ynsan hukuklaryny goraýjylar [sosial ulgamlarda özüni tanadýanlardan tapawutlylykda] diňe kazyýet işlerini tassyklap biljek adamlary hakda gürleşýärler. Hemme zady birbada almak isleýänleri gaharlandyrýarlar. Yzarlama faktlaryny berip bilmediklerinde, adam hukuklaryny goraýjylara töhmet atýarlar.
Emma demonstrantlaryň ne şol döwürde, ne-de häzirki wagtda anyk hereket meýilnamasy ýa-da hökümetiň gurluş reformalaryny teklip etjek wekiller koalisiýasy bar.
Adamlar protestleriň rejimi üýtgetmegini isleýärler. Emma mesele, jemgyýetiň az böleginiň çykyş etmegidir, esasy bölegi dymýar. Olar razy däl, ýöne närazylyk hem görkezmeýärler.
Öz aralarynda ýa-da häkimiýetler bilen gepleşik geçirmäge taýyn bolmadyk birnäçe oppozisiýa topary bar. Halkymyza ähli meselelerini çözjek haýsydyr bir Gudratla garaşmagy öwretdiler. Şonuň üçin “Türkmenbaşy”, “Arkadag”, ýa-da özini Prezident diýip atlandyrýan, tapawudy ýok kim, şahsylara bolan ynam, raýatyň özi bolmasa boldy. Ol düşegiň üstünde ýatyp, asmandan hümmetiň ýagmagyna garaşýar.
Indi raýat jemgyýetiniň ýygnanyşyklar we protestleri aňladýandygyny kellerine guýýarlar, güýçli metbugatyň bolsa munuň erbetdigini we tolgunyşyklara sebäp bolup biljekdigini aýdýarlar. Raýat jemgyýetiniň öz-özüňi terbiýelemekdigine az adam düşünýär, anarhiýa we haýwanlara meňzemezlik üçin öz-özüňi dolandyrmak ukyby. Bu, bir ýurduň wagt we giňişlikdäki ýagdaýyna baha bermek, başgaça aýdylanda koordinat ulgamyny döretmek ukybydyr.
Bu ýol aňsat däl, uzyn we gynamaly. Emma nadanlar hemme zady häzir we ömrüniň soňuna çenli isleýärler !!! Ilýuziýalara ynananlar indi näme üçin üstünlik gazanyp bilmediklerine gaharlanýarlar. Az adam öz ýalňyşlyklaryny batyrgaý boýun almaga we arzuw edip, boş wadalara ynanandygyny aýtmaga taýýar. Şonuň üçin birek-birege we bilelikde ýygnanan hemmelere nägilelik döreýär. Ýene bir gezek gaýtalaýaryn, biz öz-özümüzi dolandyrmagy başarmaly we jogapkärçiligi başgalaryň egnine ýüklemeli däldiris.
Häkimiýetler muny görýärler we bu ugurda beýleki ýurtlaryň ýolbaşçylary bilen hyzmatdaşlyk edýärler. Şonuň üçin türkmenleriň başgaça pikirlenýänleriniň sagdyn böleginiň deportasiýa edilýän türkmenlere kömek soramak üçin dürli halkara guramalaryna ýüz tutan ähli synanyşyklary häzirki wagtda gyssagly netije berenok.
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
