V Aziýa oýunlarynyň öňüsyrasynda Aşgabatda ýaşaýyş jaý hukuklarynyň köpçülikleýin bozulmagy

V Aziýa ýapyk we söweş sungaty oýunlarynyň öňüsyrasynda, Türkmenistanyň häkimiýetleri ýeterlik öwezini dolmazdan Aşgabatdaky öý eýelerini zor bilen kowýarlar diýip, Türkmeniň Adam Hukuklary Başlangyjy (TIPÇ) we Human Rights Watch Adam Hukuklary Guramasy aýtdy.

Şähere birmeňzeş görnüş bermek üçin giňeltmeler we goşmaça binalar yzygiderli ýykylýar, eýelerine kanuny ýüz tutmak mümkinçiligi berilmeýär.

Ýapyk we söweş sungaty boýunça V Aziýa oýunlary 2017-nji ýylyň 17-27-nji sentýabr aralygynda Türkmenistanyň paýtagtynda geçiriler. Birnäçe ýurtdan 8 müňe golaý türgeniň gatnaşmagyna garaşylýar. TIPÇ-iň ýerine ýetiriji direktory Farid Tuhbatullin: "Aziýa oýunlary üçin Aşgabady ak mermerli şähere öwürmek üçin müňlerçe adam öz ýaşaýyş jaýyndan mahrum ýa-da ýaramaz ýaşaýyş şertlerinde bukulmaga mejbur bolýar" -diýdi. "Oýunlar bary-ýogy 10 gün dowam eder, degişli jaý bolmasa, hatda başynyň üstünde üçeksiz galan adamlar adaty öwez tölegini almasa birnäçe ýyllap ejir çekmeli bolarlar."

TIPÇ we Human Rights Watch guramasynyň habaryna görä, Türkmenistanyň hökümeti mejbury göçürilmeli eýeleriň we kärendeçileriň ýitirilen emläk we çykdajylary üçin adalatly we ýeterlik öwez tölegini almagyny üpjün etmeli. Häkimiýetler, infrastruktura we binagärlik täzeleniş taslamalary sebäpli öwezini dolmazdan ýa-da öýsüz galan paýtagtyň ýaşaýjylarynyň adalatly öwezini dolmagy we beýleki degişli çäreleri görüp biljek netijeli hukuk mehanizmine eýe bolmagyny üpjün etmek üçin gyssagly çäreleri görmeli.

Paýtagtyň binagärlik keşbini täzelemek we gowulandyrmak boýunça uly göwrümli işleriň çäginde gozgalmaýan emläkleriň konfiskasiýa edilmegi, göçürilmegi we ýaşaýyş jaýlarynyň ýykylmagy ýigrimi ýyla golaý wagt bäri Aşgabadyň hemme ýerinde bolup geçýär we bu döwürde hususy eýeçilige we ýeterlik ýaşaýyş jaýyna bolan hukuklaryň gödek bozulmagy bilen bilelikde utgaşdy diýip, adam hukuklary guramalarynyň ikisi tarapyndan bellendi. Şeýle-de bolsa, soňky bäş ýylda Aziýa oýunlaryna taýýarlyk görmek çäginde ýykmagyň we bu hukuklaryň bozulmagynyň göwrümi we zeperi ep-esli artdy.

Türkmenistan dünýäniň iň ýapyk döwletlerinden biridir we Oýunlar ýurduň adam hukuklary rekordyny halkara üns merkezine getirmek üçin seýrek bir mümkinçilik döredýär.

Prezidentiň kararlarynda Aziýa oýunlarynyň öňüsyrasynda jaýlary ýykmak we Aşgabadyň binagärlik keşbini täzelemek “şäheriň ilatynyň we myhmanlarynyň medeni dynç almagy üçin güýç we bagt döwründe iň amatly şertleri döretmek üçin ...” diýilýär.

Ýykylan jaýlaryň eýelerine “ekwiwalent” ýaşaýyş jaýyny ýa-da pul öwezini almaga hukugy bar, ýöne TIPÇ we Human Rights Watch tarapyndan resmileşdirilen köp halatlarda elinden alnan ýa-da maşgala üçin gaty dar jaýlar öwezini dolmagyň bir bölegi hökmünde berlen umumy bahasyndan ep-esli arzan bolup çykdy.

Köp halatlarda 10-15 adamdan ybarat öý hojalygy diňe iki ýa-da üç otagly jaýlar alýardy. Beýleki ýagdaýlarda, jaý eýeleri göçürmek üçin niýetlenen jaýlar gutarmanka göçürildi, netijede adamlar belli bir wagt öz hasabyna kireýine jaý almaly boldular.

Käbirlerini öwezini dolmak bilen üpjün edilýän ýaşaýyş jaýlarynyň hili kanagatlandyrmady, üçeklerden suw syzmak, işlemeýän liftler we beýleki meseleler.

Häkimiýetler, eýelerini göçürmek işlerini “gowulaşdyrmak” barada razy bolmaga mejbur etdiler, ýöne bir ýagdaýda 25 000 ABŞ dollaryna barabar bolan täze jaýyň we täze öýleriň bahasynyň arasyndaky tapawudy tölemek şerti bilen. Şol bir wagtyň özünde, täze ýaşaýyş jaýynyň emläk hökmünde bellige alynmagy, doly mukdaryň tölenmegi bilen baglanyşyklydy.

Jaýlarynyň ellerinden alynmagyna garşy çykmak ýa-da has gowy öwez tölegini talap etmek üçin synanyşan Aşgabat şäheriniň ýaşaýjylary adalatly kazyýet hukugyndan ýüz öwürmek, öýsüz galmak howpy we käbir ýagdaýlarda häkimiýetler tarapyndan ýanalmak ýa-da gorkuzmak bilen ýüzbe-ýüz boldular. Aşgabatda göçürilmegi we jaý ýykylmagy Türkmenistanyň 1997-nji ýylda döwlet tarapyndan tassyklanan Ykdysady, Durmuş we Medeniýet Hukuklary baradaky Halkara Bileleşigi boýunça ýeterlik ýaşaýyş jaýyny üpjün etmek baradaky borçnamalaryna ters gelýär.

Adamlary öýlerinden kowmak üçin birnäçe kepillik bar, şol sanda: häkimiýetleriň ak ýürekli maslahaty; belli bir möhletde dogry habar bermek; göçürmek we bu ýerden geljekde peýdalanmak barada maglumat bermek; ýeterlik öwez tölegi ýa-da goşmaça ýaşaýyş jaýy bilen üpjün etmek; kanuny gorag serişdeleri bilen üpjün etmek; hukuk kömegi bermek.

Halkara hukugy, degişli hukuk ýa-da beýleki gorag mehanizmlerine eýe bolmazdan şahsyýetleriň, maşgalalaryň ýa-da jemgyýetleriň ýaşaýyş jaýyndan ýa-da ýerden wagtlaýyn ýa-da hemişelik çykarylmagy hökmünde kesgitlenýän “mejbury göçürmegi” gadagan edýär.

Human Rights Watch guramasynyň Ýewropa we Merkezi Aziýa müdiriniň orunbasary Reýçel Denber: "Häkimiýetler Aziýa oýunlary arkaly Türkmenistanyň halkara derejesini ýokarlandyrmaga synanyşýar"-diýdi. "Ýöne adamlary rehimsizlik bilen öýlerinden kowup, emläk eýelerinden hyýanatçylykly peýdalanmak hiç kime ylham berip bilmez".

Göçürilen maşgalalara nähili çemeleşmelidigi barada jikme-jiklikler we mysallar aşakda berilýär.

Jemi repressiýa atmosferasy

Türkmenistan hökümeti jemgyýetiň ähli taraplaryna berk gözegçilik edýär we birleşmek, söz we din azatlygyny yzygiderli basyp ýatyrýar. Ýurt daşarky gözegçilik üçin bütinleý diýen ýaly ýapyk. Häkimiýetleri hatda iň az tankytlamaga ýol berýänlere haýbat atylýar, azar berilýär ýa-da azatlykdan mahrum edilýär. Döwlet haýsydyr bir garaşsyz raýat işjeňligine ýol bermeýär. Adam hukuklaryny goraýjy az sanly adam berk gözegçilik astynda we uly howp astynda.

TIPÇ we Human Rights Watch bu maglumat üçin takyk repressiýa ýagdaýynda onlarça ýagdaý barada maglumat ýygnady. Jaýlary zor bilen göçürmek we ýykmak bilen baglanyşykly ähli mysallar soňky dört ýyla, esasanam 2015–2016-njy ýyllara degişlidir. Ýagdaýa gözegçilik edýän türkmen aktiwistleri we aklawçylary bilen söhbetdeş bolduk we raýatlaryň ýokary guramalara ýüz tutmalaryny, şeýle hem degişli içerki kanunlary we halkara ülňülerini öwrendik. Human Rights Watch we TIPÇ, Türkmenistanyň ýolbaşçylaryna gözleglerimiziň netijeleri barada teswir bermäge çagyrýan hat iberdi, ýöne jogap tapmady.

Jaýyň doly ýykylmagy

Ýeterlik bolmaýan öwezini dolmak

“Emläk barada” Türkmenistanyň Kanunynyň 29-njy maddasynda döwletiň emlägi “eýeçilik hukuklarynyň ýatyrylmagy diňe Türkmenistanyň kanunçylygynda kesgitlenen halatlarda we tertipde, eýesine ekwiwalent emläk bermek ýa-da ýetirilen ýitgileriň öwezini dolmak bilen alyp biljekdigi kesgitlenýär..”

2013-nji ýyldaky ýaşaýyş jaý kodeksiniň 27-nji maddasynda döwlet we jemgyýetçilik zerurlyklary üçin ýerleriň alynmagy bilen baglanyşykly: “öý eýesi, onuň bilen bile ýaşaýan maşgala agzalary we ýaşaýyş jaýlary ýykylmazdan ozal bu jaýda hemişelik ýaşaýan beýleki adamlar ..., eýesiniň islegine görä, hususy eýeçilik üçin başga bir ekwiwalent, amatly ýaşaýyş jaýy berilýär ... ýa-da ýykylan ýaşaýyş jaýynyň, kömekçi binalaryň, beýleki desgalaryň we ekişleriň bahasyny öwezini dolmak bilen tölenýär" diýip, hususy ýaşaýyş jaýlary ýykylanda aýdylýar.

Şeýle-de bolsa, Human Rights Watch we TIPÇ soňky bäş ýylda bir emläk eýesine şeýle saýlaw berlen ýekeje hadysadan habary ýok. Mundan başga-da, dürli görnüşli öwez tölegi berlen ýagdaýlarda, häkimiýetler, “deň däl” we “amatsyz” ýaşaýyş jaýlary bilen üpjün etdiler. Munuň ýerine, öwezini dolmak hasaplanylanda, Moskwa Döwlet ýaşaýyş jaý administrasiýasy (Goržiluprawleniýe) diňe resmi taýdan hasaba alnan gozgalmaýan emläk meýdanyny we diňe bu sebitde hasaba alnan maşgala agzalaryny göz öňünde tutup, maşgalanyň hakyky ululygy, jaýyň we meýdanyň meýdany, şeýle hem tutgaý sebäpli ýitirilen beýleki emläkleri göz önünde tutup doly däl maglumatlara bil baglady.

Kämahal 10-15 adamdan ybarat öý hojalygy diňe iki ýa-da üç otagly jaý aldy, emma ýaşaýyş jaý kodeksiniň 70-nji maddasynyň 3-nji bölüminde berlen ýaşaýyş meýdanynyň adam başyna ýaşaýyş meýdany azyndan 12 inedördül metr bolmalydygy göz öňünde tutulýar. Şeýlelik bilen, Galkowskiý maşgalasynyň 2017-nji ýylyň ýanwar aýynda Türkmenistanyň prezidentine ýazan hatynda, şol aýda şäher häkimliginiň 10 adamlyk uly maşgalasyny ýaşaýyş şertleriniň gowulaşmagyna garaşýan kazarmasyndaky 4 otagly jaýdan iki otagly jaýa nädip göçürendigi aýdylýar. Maşgala göçmäge razylyk bermekden ýüz öwürenden soň, häkimlik kazyýet işi açdy we derrew onuň peýdasyna karar aldy.

Köp halatlarda girew goýlan emläk köp ýa birinji ýa-da ikinji gatda jaýlardan ýa-da çagalar ulalansoň we öz maşgalalaryny gurup, giň maşgala guran jaýlardan ybaratdy. Bu ýa-da beýleki meňzeşliklerden tomusky aşhanalary, hammamlary, goşmaça ýatylýan otaglary we hatda kiçi jaýlary öz içine alyp bilýän goşmaça binalar öýüň aýrylmaz bölegine öwrüldi. Ýaşaýyş jaý kodeksiniň 27-nji maddasy görnüşinde öwez tölegi hasaplanylanda goşmaça jaýlaryň meýdanyny göz öňünde tutmaýar, ýöne eýesi pul öwezini dolmagy saýlasa, olaryň bahasyny göz öňünde tutýar. Şeýle-de bolsa, eýelerine beýle saýlaw berilmedi.

Mysallaryň biri, 2016-njy ýylyň ortalaryna çenli uly ýaşly gyzy we 16 ýaşly çagasy bilen Aşgabat welaýatynyň Gaža etrabynda goşmaça bina bolan hususy öýde ýaşan garry är-aýalyň ýagdaýy.

Ene-atalar esasy jaýy, gyzy we çagasy goşmaça jaýy eýeledi. Öwezini dolmak jaýy berlende, häkimiýetler diňe esasy jaýyň meýdanyny sanap, maşgala diňe iki otagly jaý paýladylar.

Şeýle hem, 2016-njy ýylda şol sebitde 17 adamlyk bir öýe emläkleriniň deregine iki otagly jaý berlende ýagdaý ýüze çykdy. Öýde üç sany kiçi jaý we beýleki goşmaça binalary bolan esasy öýde bile ýaşaýan dört maşgala bardy. Öwez tölegi görnüşinde hasaplananda, häkimiýetler diňe esasy jaýyň meýdanyny göz öňünde tutana meňzeýär. Muňa düşünip bilşimiz ýaly, häkimiýetler 1985-nji ýyldan soň gurlan jaýlaryň meýdanynyň öwezini dolmagy hasaplamakdan başga belli bir kadalaşdyryjy kanuna ýüz tutdular, emma maşgala bu aktyň göçürmesini bermekden ýüz öwürdiler.

Goşmaça binalaryň köpüsi azyndan on ýyl bäri bu ýerde bolansoň, şäher häkimliginiň olaryň barlygyndan bihabar bolmagy gaty ähtimal. Mundan başga-da, şäher häkimligi bu jaýlaryň öý hojalygynyň agzalary tarapyndan ulanylmagyna garşy çykmady. Birnäçe bilimli çeşmeler, ýerli işgärleriň öz emläklerine goşmaça binalar gurmagy meýilleşdirýän emläk eýelerinden para talap edýändigi barada bize habar berdiler.

Üç maşgaladan ybarat bir maşgala (jemi 15 adam) 2015-nji ýylda Gažadaky jaýynyň ýykylmagy üçin ýeterlik öwez tölegini almady. Olaryň emläkleri esasy jaýdan, tomus uzalmasyndan, aşhanadan we hammamdan ybarat bolup, maşgalanyň giňelmegi bilen 20 ýyldan gowrak wagt bäri gurlupdyr. Şäher tehniki inwentar býurosynda goşmaça binalary bellige aldyrjak boldular, ýöne boýun gaçyrdylar.

Öwez tölegi hasaplanylanda, şäher ýaşaýyş jaý müdirligi diňe esasy jaýyň meýdanyny hasaplady we uly maşgala üç otagly jaý teklip etdi. Munuň öý hojalygynyň ähli agzalaryny ýerleşdirmek üçin ýeterlik däldigini düşündirmek synanyşyklaryna jogap edip, işgärler öwezini dolmak üçin berlen jaýy bölmek üçin kazyýete ýüz tutmagy teklip etdiler. Maşgala prokuratura şikaýat etdi, ýöne olar diňe esasy jaýyň kanuny taýdan hasaba alnandygyny we öwezini dolmagyň bir bölegi hökmünde berlen jaýyň deň gymmatdygyny aýtdylar.

Jaýyň we ýerdäki ähli binalaryň ýykylmagy, bu iş bilen tanyş çeşmäniň aýdyşy ýaly, bu maşgalany “umytsyzlyga sezewar etdi, sebäbi emläklerini we ýerdäki ähli zatlary ýitirdi: agaçlary, bagy bardy”.

Maşgala, ogullaryndan birine jaý satyn almak üçin karz almalydygyny-da aradan aýyrmady.

Emläk hukuklarynyň ýitirilmegi Human Rights Watch we TIPÇ, ele salnan emlägiň öwezini dolmak üçin teklip edilýän ýeke-täk çykyş ýoly, şäher ýaşaýyş jaý gullugy tarapyndan kabul edileninden has uly jaý bolan birnäçe hadysany resmileşdirdi. Ikinjiniň işgärleri, eýelerden tapawudyny tölemegini talap etdiler, iň bolmanda bize mälim bolan ýagdaýlaryň birinde 25 müň ABŞ dollara barabar boldy.

Şeýle-de bolsa, Türkmenistandaky häzirki ykdysady ýagdaý we göz önünde tutulýan karzlar ýa-da ipoteka üçin hökümet maksatnamasynyň ýoklugy maşgalalara hiç hili mümkinçilik döretmedi. Teklip edilen şertnama razy bolmaly ýa-da öýsüz galmaly boldular.

Prokuratura birnäçe gezek ýüz tutandan soň, şäher häkimligi şeýle maşgalalara täze ýaşaýyş jaýyna göçmäge rugsat berdi, ýöne emläk resminamalary diňe yglan edilen tapawudyň ähli mukdary tölenenden soň berildi. Öwrenen ýagdaýlarymyzyň köpüsinde bir ýyl ya-da bir aýda berildi.

Netijede, adamlar ele salnan jaýyň deregine berlen ýaşaýyş jaýy üçin goşmaça töleg tölemeli bolan öwezini dolmak meýilnamasy bilen emläk hukuklarynyň ýitmegine sebäp boldy.

Şeýlelik bilen, 2016-njy ýylyň ortalarynda Gažadaky emläk iki maşgaladan (jemi 10 adam) ele salyndy. Her maşgala elinden alnan emläkden has gymmat jaý berildi. Şäher ýaşaýyş jaý müdirligi, bu jaýlary öz adyndan hasaba alyp, diňe tapawudy tölänsoň eýeçilik resminamalaryny alyp biljekdigini aýtdy.

Wiktoriýa Melikowanyň 2016-njy ýylyň 28-nji iýunynda Türkmenistanyň prezidentine eden açyk ýüzlenmesinde: maşgalasy bilen Aşgabatdaky Arçmanskaýa köçedäki bir öýde ýaşaýan aýal dogany bilen ýaşaýan jaýynyň ýerine şäher häkimligi ilki bilen deň jaýyň ýerine üç otagly jaý teklip etdi.

Ondan soň dört otagly jaý teklip edildi, ýöne goşmaça töleg bilen. Melikowa ýazýar: "Iki aýry otagly iki sany jaý sorap başladyk, bize 14 müň ABŞ dollary goşmaça tölegli 4 otagly jaý almaly diýdiler we bu mukdary alty aýda tölemeli" (ýazuw we asyl dyngy belgisi saklandy). Olarda beýle pul ýokdy we netijede Melihowa adamsy we ogly kiçi jaýa razy bolup, aýal doganynyň maşgalasy bilen paýlaşmalydy. Şol bir wagtyň özünde şäher häkimligi täze jaýy Melikowanyň adamsynyň we aýal doganynyň adyna bellige aldy, ýykylan jaý miras almak hukugy bilen aýallara degişlidi. TIPÇ we Human Rights Watch, 2015-nji ýylda ýykylmak üçin ele salnan jaýlaryň ýerine goşmaça töleg bilen has uly jaýlar teklip edilendigi barada şikaýat eden ýene dokuz maşgala barada maglumat bar. Goşmaça tölegiň mukdary dürli-dürli boldy, ýöne maşgalalaryň hiç biri zerur mukdarda pul alyp bilmedi.

Öwezini dolmakdan ýüz öwürmek

Human Rights Watch we TIPÇ, şeýle hem, 2015-nji ýylda jaý eýelerine hiç hili öwez tölegi berilmedik birnäçe ýagdaý barada maglumat aldy. Şeýle ýagdaýlarda emlägiň uzak möhletleýin ulanylmagy jedel edilmedi, muňa garamazdan, häkimiýetler gurluşyk resminamalarynyň ýoklugyndan başlap, eýeçilik şahadatnamasynyň nädogry möhürine çenli talap edilýän resminamalaryň we beýleki tehniki resminamalaryň ýoklugyna salgylandy.

Öwezini dolmagyň bölegi hökmünde berlen jaýlaryň kanagatlanarly däl ýagdaýy

Ýaşaýyş jaý kodeksiniň 27-nji maddasynda döwlet we jemgyýetçilik zerurlyklary üçin ele salnan ýaşaýyş jaýlarynyň eýesiniň we ol ýerde hemişelik ýaşaýan adamlara “ekwiwalent amatly ýaşaýyş jaýlary” (ýazgylar - HRW) berilýändigi gönüden-göni kesgitlenýär. Şeýle-de bolsa, TIPÇ we Human Rights Watch, öwezini dolmagyň bir bölegi hökmünde berlen ýaşaýyş jaýlarynyň amatly ýaşaýyş ölçeglerine laýyk gelmeýän birnäçe ýagdaýyny resmileşdirdi.

2016-njy ýylyň dekabrynda Ýelena Belousowa we adamsy ýykylmak üçin jaýlarynyň elinden alynmagy sebäpli iki otagly jaýdan çykaryldy we salnyp gutarylmadyk binada jaý berildi. Şol bir wagtyň özünde, resmiler Belousowany jaýy barlamazdan göçmek barada şertnama baglaşmaga mejbur etdiler, ýogsam köçede galar diýip haýbat atdylar.

Berilýän jaýyň umumy meýdany 13 inedördül metr az, öwez tölegi hasaplanylanda, şäher ýaşaýyş jaý administrasiýasy 1999-njy ýyldan bäri resmi taýdan durmuşa çykan, ýöne ele salnan jaýda hasaba alynmadyk Belousowa bilen ýaşaýan adamsyny göz öňünde tutmady. Maşgala üçin başga bir mesele, göçenden soň bäş aýlap işlemedik täze jaýyň lifti boldy, netijede Belousowanyň adamsy aýaklary agyrdy we sekizinji gata çykmaly boldy. Ýagyş ýaganda, diwarlardan suw akyp, galyndy ösdi.

Amangözel Amandurdyýewa we maşgalasy 2013-nji ýylda Aşgabatdaky öýünden duýduryş bermezden kowuldy. Amandurdyýewanyň özi, uýalary, doganlary we ene-atalary ol öýü abadanlaşdyryp, bag ösdürip ýetişdirdiler. Jaý dört sany giň ýaşaýyş otagyndan, iki sany weranda, naharhana, iki sany hammam, duş otagy, aşhana, geýim otagy, ammar otagyndan ybaratdy; howluda garaž guruldy, baglar we gül düşekleri goýuldy, gymmatly agaç görnüşleri we üzümçilikleri ösdi.

Amandurdyýewa diňe birnäçe aýdan soň täze jaý berildi, sebäbi häkimiýetler oňa ýazmaça ýüz tutmagyň zerurlygy barada habar bermediler.

Şol bir wagtyň özünde, oňa “saýlama” binada jaý wada berlendigine garamazdan, ele salnan öýde hasaba alnan dogany we maşgalasy bilen inženerçilik ýagdaýy üýtgän, kanagatlanarly däl üç otagly jaýa göçmäge mejbur edildi.

Amandurdyýewa prezidente hat ýazyp, hatda: "Jaýlar çygly ... we hemişe suw basýar, jaýlarda we girelgelerde yşyklar hemişe öçýär ... üç sany çilleriň ýerine ], biri işleýär ... Ýerzeminden bir ys bar - yzygiderli kanalizasiýa suwlary bar. Lagym suwy her aý jaýyň gapdalyndaky köçäniň daşyndan akýar” diýdi. Ol prokuratura birnäçe gezek ýüz tutdy we goňşulary bilen bilelikde dürli edaralara arz etdi, ýöne resmiler bu ýüzlenmelere hiç hili manyly jogap bermediler.

Ýene bir mysal, 2015-nji ýyldaky wakadyr, ýerli häkimýetler hajathana we duşlary erbet işleýän we suw üpjünçiliginde wagtal-wagtal bökdençlikleri bolan birnäçe maşgalany boş ýaşaýyş jaýyna göçürenlerinde. Bu maşgalalar işgärleriň bikanun hereketlerine garşy Şikaýat toparyna birnäçe ýüz tutdy, ýöne jogap tapmady. Diňe prokuratura bilen habarlaşandan soň, jaý gutarandan soň MIR-7 kiçi etrapçasyna göçüriljekdigini ýazmaça wada berdiler. Human Rights Watch we TIPÇ bu wadanyň ýerine ýetirilendigini ýa-da nä derejede ýerine ýetirilýändigini kesgitläp bilmediler.

Myrat M. we maşgalasy 2017-nji ýylyň ýazynda, ýerli häkimiýetler Aziýa oýunlarynyň geçiriljek sport toplumyna ýanaşyk ýerleşýän Berzeňňi sebitindäki öýüni ýykanda öýsüz galdylar. Şol wagt jaý göçmek üçin entek kireýine berilmedi. Myrat jaýy öz hasabyna kärendesine almaly boldy, ýöne bu çykdajylaryň öwezini dolup bilmedi, ýöne ýaşaýyş jaý kodeksi şeýle ýagdaýlarda wagtlaýyn ýaşaýyş jaýynyň berilmegini talap edýär. Üç aýdan soň, Myrat we maşgalasy täze jaýa göçdüler, emma öýde ep-esli kemçilikler bardy. Hususan-da, lift işlemedi we Myradyň garry ejesi sekizinji gatdaky jaýda gulply diyen ýaly galdy.

Ýykmak barada bildiriş

Ýaşaýyş jaý kodeksi we “Emläk barada” kanuny jaý eýesiniň iş başlamazdan gozgalmaýan emlägi ýykmak kararyna şikaýat etmek hukugyny göz öňünde tutýar. Muňa garamazdan, munuň üçin öňünden duýduryş gerek. Şeýle habarnamanyň eýesi, kazyýete gitmegi meýilleşdirmese-de, dogry taýýarlyk görmek, gymmatly zatlaryň hemmesini üns bilen sökmek ýaly möhümdir: ýyladyş ulgamlary, kafel örtükleri we ş.m.

Aşgabat şäheriniň ýaşaýjylaryna ýykylmak barada öňünden duýduryş berilmänsoň, şikaýat etmek mümkinçiliginden hem-de gymmat bahaly maglumatlaryň ýitmegine sebäp bolýan gitmek üçin taýynlyk görmekden mahrum edildi. Birnäçe ýyl bäri paýtagtda ýaşaýyş jaýlaryny ýykmak bilen meşgullanýan aklawçy Gülbahar G., eýelerine degişli öňünden duýduryş alnanda ýekeje işem bilmeýändigini öňe sürdi.

Ol ýaşaýjylaryň, hökümetiň aç-açan gapma-garşylyk ýaly islegi kabul etmeginden gorkup, resmi habarnamany almaklaryny talap edip bilmejekdigini aradan aýyrmaýar. Netijede, adamlar "öwez tölegini aljakdygyny ýa-da haçan ýykyljakdygyny bilmän, näbellilikde ýaşaýarlar".

Ýokarda agzalan Amangözel Amandurdyýewa, prezidente ýazan hatynda öýleriniň şeýle çalt ýykylandygyndan zeýrenýär we “arhiwden, golýazmalardan, kakasynyň uly kitaphanasyndan - köp ýyllap maşgala hökmünde hormat goýýan zatlaryndan” mahrum bolýar. Şeýle hem mebel, gap-gaçlar we beýleki köp sanly gymmat bahaly zatlar. Bagdaky täsin agaçlaryň, gyrymsy agaçlaryň we gülleriň derrew häkimlik tarapyndan çagyrylan käbir adamlar tarapyndan ogurlanandygyny aýtmaly hem däl.”

Jaýyň bölekleýin ýykylmagy

Aziýa oýunlary üçin şäher ösüşiniň binagärlik görnüşiniň birmeňzeşligini üpjün etmek üçin häkimiýetler ýaşaýjylardan bu ýerdäki giňeltmeleri / goşmaça binalary we beýleki binalary ýykmagy we baglary kesmegi talap etdi.

Köp halatlarda beýle ýagdaýlar bolmasa-da, beýle desgalar rugsatsyz guruldy. Ýaşaýyş jaý kodeksiniň 21-22-nji maddasynyň 21-nji maddasynda häkimiýetleriň, bu olaryň bähbitlerine täsir edýän halatynda, goňşularyň razylygy bolmazdan ýa-da razyçylygy alynmazdan edilen üýtgeşmeleriň aýrylmagyny talap edip biljekdigi göz öňünde tutulýar, ýöne kazyýetiň karary bilen girizilen üýtgeşmeleri gorap saklamak mümkin.

Ynsan hukuklaryny goraýjy “Human Right Watch” we “TIPÇ”, häkimiýetleriň eýelerine üýtgeşmeleri dowam etdirmegine yzygiderli rugsat beren ýekeje işi-de tapmady. Şeýle hem, eýelerine Aşgabatdaky giňeltmeleriň / goşmaça binalaryň köpçülikleýin ýykylmagynyň zerurlygy barada anyk kanuny sebäpler berilmedi we şeýle ýagdaýda ýaşaýjylar girizilen üýtgeşmeleri goramak üçin kazyýete ýüz tutmak hukugyny ulanyp bilmediler.

Bizde premýer-ministriň orunbasarynyň şäher häkimine ýazan hatynyň bir nusgasy bar: “Aşgabatda geçiriljek halkara wakalar bilen baglanyşykly, şeýle hem prezidentiň Aşgabady ýakyn ýerdäki häzirki zaman ak mermer şäherine öwürmek baradaky görkezmesi bilen baglanyşykly gelejekde MIR 1, 2, 3, 4, 5, 6 we Gowdan A, B, W .... kiçi etraplarynda ýaşaýyş jaýlaryny we ýanaşyk ýerleri dikeltmek zerur. Şeýle işleri şäheriň hemme ýerinde alyp barmagyňyzy soraýaryn”-diýdi. Resminamalaşdyran bölekleýin ýykylan ýagdaýlaryň hemmesinde diýen ýaly şäher häkimleri ýaşaýjylara munuň “Oýunlar üçin” edilýändigini aýtdy.

2015-nji ýylyň mart-aprel aýlarynda Aşgabat şäheriniň ýaşaýjylary paýtagtyň öňki aýlarda köpçülikleýin “arassalanandygyny” habar berdiler: goşmaça binalar, garažlar we tomusky jaýlar ýykyldy, olaryň käbiri eýýäm 15 ýyla çenli bardy. Iş şäheriň hemme ýerinde geçirildi: bir ýaşaýjynyň belleýşi ýaly “sözüň doly manysynda hemme ýerde binalar, diwarlar, howlular we garažlar bardy.”

Köp ýagdaýlarda häkimiýetler ýaşaýjylary ýykmak üçin tölemäge mejbur etdiler we buldozerler giňeltmeler / esbaplar ýykylandan soň bu ýeri gowulandyrmak üçin hiç hili kömek bermediler.

Mysal hökmünde, Aşgabadyň merkezindäki bäş gatly binanyň ikinji gatynda ýaşaýan Merwe M-iň hekaýasyny mysal getirip bileris. 15 ýyl ozal maşgalasy bir otagly jaýy ep-esli giňeldip, zerur rugsatlary alyp, howluda seredilýän balkony öz içine alýardy. 2016-njy ýylyň ýazynda şäher häkimligi ony täzeden gurmagy ýatyrmaga we jaýy “öňki ýagdaýyna” getirmäge mejbur etdi. Jaýyň bahasy arzanlasa-da, hiç hili öwez tölegini almady.

Öňünden duýduryş ýok

Doly ýykylan ýagdaýlarda bolşy ýaly, şäher häkimligi hem ýaşaýjylara bölekleýin ýykylmak barada öňünden duýduryş bermedi: käwagt adamlara bu barada birnäçe sagat öňünden habar berdiler we häkimiýetler bu üýtgeşmeleriň gysga wagtda düzedilmegini islediler. Käbir hadysalarda ýaşaýjylar giňeltmeleri / goşmaça binalary ýykmakdan ýüz öwürenlerinde, şäher häkimleri buldozer getirjekdigini ýa-da prokuratura wekilini çagyrjakdygyny aýdyp, haýbat atdylar, bu eýelerine çak edilýän sanksiýalar bilen baglanyşykly bolup biler.

2016-njy ýylyň tomsunda şäher häkimligi Boris B-nyň goşmaça binalaryny, şol sanda birinji gatda jaýy bolan jaýyň howlusynda tomusky aşhanany ýykdy. 2009-njy ýylda Boris bu binalary guranda, şäher işgärlerine para berdi we 2016-njy ýyla çenli olaryň kanunylygy barada hiç hili sorag ýüze çykmady. Şeýle-de bolsa, 2016-njy ýylyň tomsunda hasaba alynmandygy sebäpli olary "bikanun" diýip ýykmak tabşyryldy. Ýerli işgärler tomus aýynyň başynda goňşy öýleri aýlanyp, birinji gatyň ýaşaýjylaryna ähli goşmaça binalaryň ýykyljakdygyny aýtdylar. Bu meselede hiç hili ýazmaça buýruk berilmedi, Borise diňe Aziýa oýunlary üçin edilýändigini we “Oýunlar gutarandan soň täzeden gurup bilersiňiz” diýilýärdi.

Aziýa oýunlarynyň geçiriljek sport toplumynyň garşysynda ýaşaýan Dilara D. şäher häkimliginiň 2015-nji ýylda maşgalasyndan jaýlarynyň giňeldilmegini nädip talap edendigini aýtdy: “Biz jaýy balkon goşmak üçin giňeltdik. Ýykylmagyna mejbur etdiler. Bu aşhananyň ýarysy. Oňa on müň dollar sarp etdik ... ýakynda köp abatlaýyş işlerini etdik. Mebelleri tygşytladyk, ýöne köp pul ýitirdik "-diýdi.

Rahym R. Aşgabat belent binalarynyň biriniň birinji gatynda ýaşaýar. 2016-njy ýylyň ýazynda häkimligiň işgärleri, döwlet howpsuzlygy bilen bilelikde, “Aziýa oýunlary sebäpli” eýwanyň, howlynyň oturýan ýeriniň we derwezesiniň ýykylmagyny islediler. Şeýle hem bakjadaky agaçlary kesmäge mejbur boldy.

Howplar, azar bermek, administratiw tussag etmek

TIPÇ we Human Rights Watch, Aşgabat şäheriniň ýaşaýjylarynyň göçürilmegine ýa-da ýykylmagyna garşy çykan häkimlikler tarapyndan haýbat atylmagyna, ýanalmagyna we tussag edilmegine dört hadysadan habarly. Ýokarda agzalan Wiktoriýa Melikowa prezidente eden ýüzlenmesinde 2015-nji ýylyň maý aýynda şäher häkimliginiň işgärleri 12 sagadyň içinde öýi boşatmasalar, ony we çagalaryny 15 gün tussag edilmek bilen haýbat atýandyklaryny, şol bir wagtyň özünde-de kazyýetden çykarmak kararyna şikaýat etdi: “Biz olara Ýokary kazyýete ýüz tutandygymyzy aýtdyk we şäher kazyýetiniň karary henizem ýok, şäher we ýokary kazyýetlerden karar alýançak çykmarys. Bize “ýa 12 sagadyň içinde çykarsyňyz, ýa-da çagalar bilen 15 gün türmede oturarsyňyz” diýdiler (yazmaça we dyngy belgisinin asly).

2015-nji ýylda şäher häkimleri Natalýa N-dan Aşgabadyň merkezindäki ýaşaýyş jaýynyň howlusynda ekilen gül bagyny aýyrmagyny talap etdiler. Oňa geňeş ýerlerine gül ekmäge “hukugynyň ýokdugyny” aýtdylar. Ol gül bagyny goýmagy haýyş etdi, ýöne 15 gün tussag edildi we gül bagy aýryldy.

Human Right Watch Ynsan hukuklary guramasy

Türkmen Adam hukuklary başlangyjy.