ÝHHG / DGAHB-de çykyş.
Bu ýerde çykyş edenler maýyplaryň raýat jemgyýetine goşulmagyny ýatladýarlar. Gynansagam, türkmen resmileri goşulmak sözüne gaty üýtgeşik düşünýärler. Şeýlelik bilen, halkara guramalaryň jemgyýetiň bu bölegine ideg etmek baradaky çagyryşlaryna jogap hökmünde Türkmenistanda diňe maýyplar üçin ýaşaýyş jaýy guruldy, ýagny, häkimiýetler ätiýaçlyk görnüşini döretmek arkaly maýyplary adaty jemgyýetden hasam aýyrdy. Hemişe bolşy ýaly, ýerli habar beriş serişdeleri ýurduň ilkinji maýyplary üçin hüşgär aladasy ýaly manysyzlygy görkezýärler. Bu ýerde "akmagy doga etmäge mejbur et, maňlaýyny döwer" diýen söz ýerliklidir.
Ýerli çeşmeler maýyplar üçin jaýlaryň, hassahanalaryň, mekdepleriň, resmi edaralaryň, jemgyýetçilik ulaglarynyň we beýleki ýerleriň girelgelerinde ýörite giriş ýollarynyň seýrek bolýandygyny habar berýär. Aýratyn aýakgap geýmäge mejbur bolan maýyplar, ýoklugy sebäpli olary satyn almakda uly kynçylyklara duçar bolýarlar. Maýyp adamlar ýöriteleşdirilen aýakgap almak ýa-da häzirki zaman protez sargyt etmek mümkinçiligi bolmasa, syýasy we jemgyýetçilik durmuşyna deň gatnaşmak hukugyny nädip ulanyp bilerler?
Bize körleriň we görmeýänleriň, esasanam daşary ýurt dillerinde aýtmaly däl ýöriteleşdirilen edebiýat (Braýl) ýok uniwersitetlerde öwrenmekde kynçylyk çekýändigi aýdylýar. Bu ýagdaýda körler öz hukuklaryny nädip ulanyp bilerler? Maýyplar, hatda ulag serişdesi bolmasa, saýlawlara gatnaşyp, özleri üçin kampaniýa geçirip, öz partiýasyny nädip gurap bilerler?
Işlemek hukugy nähili amala aşyrylýar? Işe girmek üçin ýüz tutanda, arza berijiden özi we üç nesliň maşgalasy barada doly maglumat berilmegi talap edilýär. Ýagny, dalaşgär rejime wepalylygy üçin işgärler tarapyndan düýpli barlagdan geçirilýär. Ýadyňyzda bolsa, Gestapoýa işe alnanda faşistler tarapyndan şuňa meňzeş ulgam ulanyldy. Ýeri gelende aýtsak, ene-atalar çagalar baglaryna, mekdeplere we ýokary okuw jaýlaryna şol bir üç arkany bermegi talap edýärler. Bolgusyzlyk derejesine ýetdi: şu günler ýurtda Aziýa oýunlary geçirilýär. Şeýlelik bilen, daşary ýurt web sahypalarynyň habar berşi ýaly, häkimiýetleriň stadionlara sürýän ähli tomaşaçylary-goşmaçalary hem üç nesil üçin üç arkasy bilen üpjün etmeli boldular. Jemgyýet durmuşyna gatnaşmak üçin deň ygtyýar nirede?
Raýatlaryň ýaşaýyş jaýyna we hususy eýeçilige bolan hukugy. Ýurt şäherleri we obalary ösdürmek boýunça baş meýilnamalardan geçip, ýurduň ilkinji adamynyň islegi boýunça onlarça ýyl bäri ýaşaýyş jaýlaryny ýykýar. Hususy ýaşaýyş jaýy üçin ähli rugsady bolan türkmen raýatlary näme üçin resmileriň islegi bilen ony ýitirýärler? Hökümet adamyň şahsy emläk hukugyny yglan etse, onda ol öz borçlaryny ýerine ýetirmäge borçly, şeyle dälmi? Hawa, käbirlerine jaý berilýär, ýöne ýerli işgärler öz maksatlary bilen bu tertibi şeýle bir dolandyrýarlar welin, türkmen raýatlary öwezini dolmagyň ýeterlik däldigi we kyn şertlerde ýaşamaga mejbur bolýandyklary barada köpçülikleýin nägilelik bildirýärler. Şikaýatlara jogap hökmünde iň gowusy resmi jogaplary alýarlar.
Bilim hukugy: näme üçin türkmen talyplary, bilimiň hasabyna Arkadagyň hormatyna ýörişleri we ýatlamalary ýatlamak we resmi, ajaýyp ŞÖHRAT çärelerine gatnaşmak üçin bütin gün stadionlary doldurmaly? Mundan başga-da, şu ýyldan başlap häkimiýetler tölegli okuw geçirdiler. Diýmek, bu döwletiň ene-atalaryň pullary üçin çagalary kemsitmegini dowam etdirjekdigini aňladýarmy?
Näme üçin mekdep okuwçylary we döwlet işgärleri iş we okuw wagtynda pagta ýygmaga iberilýär? Olar gulmy? Sowet Soýuzynyň ýaşlar zähmetini ulanmak tejribesini ýok etmegiň, bütin dünýäde bolşy ýaly, pagta ýygnamak üçin daýhanlara we telekeçilere pul tölemegiň wagty gelendigi düşnükli dälmi?
Hereket azatlygy hukugy: näme üçin häkimiýetler uzak sebäplere görä türkmen raýatlaryny uçardan düşürip bilýär, emma ýitgileriň öwezini dolmak üçin hiç kim öwezini dolmaýar. Mundan başga-da, ulgam şeýle bir görnüşde işlenip düzüldi welin, dogry jogap almak düýbünden mümkin däl: näme üçin hereket azatlygy mahrum edildi? Ýurtda gitmek gadagan edilenleriň gara sanawlary henizem dowam edýär. Bular esasan raýat aktiwistleriniň, oppozisiýaçylaryň, dissidentleriň we dini toparlaryň agzalary.
Adalatly kazyýet işine aç-açan kazyýet işi bolmadyk, türmede ýa-da günä geçiş hukugynyň giňden ýaýran we ombudsmeniň hökümete tarapdar ugrunda durmuşa geçirilip bilinmez. Türkmen prokuraturasy uzak wagtdan bäri gözegçilik wezipesini ýitirdi we jezalandyryş ulgamynyň baglanyşyklaryndan biri bolmagynda galýar. Türkmenleriň jeza çäresinde näme üçin tussaglaryň ýaşaýyş we saglyk hukuklary henizem bozulýar? Ýakynda rejime garşy hasaplanýan A. Rejepow, W. Durdyýew, T. Tyrmyýew, A. Annasähetow şol ýerde öldi we 2002-nji ýyldaky wakalar sebäpli repressiýa edilen B.Şyhmyradow, B. Berdiýew we başga-da köp adamyň ykbaly näbelli bolup galýar. Meşhur Owadan-Depe türmesinden dissident web sahypasynyň habaryna görä, dini garaýyşlar üçin günäkärlenen L. Ýaýlanowa, N.Baltaýew, A. Gafurowyň jesetleri garyndaşlaryna gowşuryldy.
Türkmenistandaky rejim şeýle, ýokardakylaryň hemmesi ahyrky netijede raýatlary syýasy we jemgyýetçilik durmuşynda deň hukuklardan mahrum edýär. Bu platformany ulanyp, ýene-de köp ýyl edişimiz ýaly resmi Aşgabat şäherini gönümel gepleşiklere çagyrýarys. Onuň umumy manysynda umydymyzy ýitirmeýäris we şonuň üçin şeýle ýygnaklara gatnaşýarys.
Annadurdy Hajyýew. Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
