Adam hukuklary hasabaty 2010-njy ýyl.
Demokratiýa, Adam Hukuklary we Zähmet Býurosy ABŞ-nyň Döwlet Dumasy Türkmenistany dünýewi demokratik we prezident respublikasy diýip yglan etse-de, takmynan bäş million ilaty bolan Türkmenistan awtoritar döwlet. Demokratik partiýa ýurtdaky ýeke-täk syýasy partiýa. Prezident Gurbanguly Berdimuhammedow 2007-nji ýylda halkara ülňülerine laýyk gelmeýän prezident saýlawlarynda saýlandy. 2008-nji ýyldaky parlament saýlawlary hem halkara standartlaryna ýetmedi. Howpsuzlyk güýçleri raýat häkimiýetleriniň ýolbaşçylygyndady.
Adam hukuklary meselesi raýatlaryň hökümetini üýtgedip bilmezliklerini öz içine alýardy; tussag edilenlere gynamalar we zulum edilendigi baradaky habarlar; ýeke adamlyk kamerada ýa-da uzak wagtlap tussaglykda saklamak; esassyz tussag etmek we saklamak; kazyýet işinden ýüz öwürmek we adalatly kazyýet işi; şahsy durmuşyňyza, öýüňize we hat alyşmagyňyza esassyz gatyşmak; söz, metbugat, ýygnak we birleşmek azatlygyna çäklendirmeler; dini azlyklaryň agzalaryna yzygiderli azar bermegi goşmak bilen dini azatlyklara çäklendirmeler; käbir raýatlaryň hereket azatlygyna çäklendirmeler; aýallara garşy zorluk; we işçileriň birleşmek azatlygyna çäklendirmeler.
Adam hukuklaryna hormat
Bölüm 1. Şahsy bitewilige hormat
a. Esassyz ýa-da bikanun durmuşdan mahrum etmek
Hökümetiň ýa-da edaralaryň esassyz ýa-da bikanun adam öldürendigi barada habar ýok.
b. Ýitirim bolmak
Syýasy ýitirim bolandygy barada habar ýok.
w. Gynamalar we beýleki rehimsiz, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsidýän çemeleşme ýa-da jeza
Konstitusiýa we kanun şeýle amallary gadagan edýär; Şeýle-de bolsa, howpsuzlyk işgärleri tussaglardan boýun aldyrmak maksady bilen hökümeti tankytlaýan şübheli adamlara, tussaglara we beýlekilere aşa ýowyz daraşdy, gynady, ýenjdi we aşa güýç ulanypdy. Fewral aýynda Türkmenistanyň Garaşsyz Aklawçylar Birleşmesi (TGAB) we Türkmen Adam Hukuklary Başlangyjy tarapyndan taýýarlanan hasabata görä, “... kazyýetden öňki tussaglykda saklanýan şübheli adamlaryň arasynda her ikinji adamyň käbirlerine erbet garamagyň ýa-da gynamagyň görnüşi sezewar edildi.” Şeýle hem hasabatda “… koloniýa (jeza çäresi) işgärleri tarapyndan tussaglary urmak we zorlamak [we] gynamalary we psihologiki basyşlary ulanmak adaty bir zat. Tussaghanada bolan bu çemeleşme, tussaglaryň arasynda öz janyna kast etmek synanyşyklaryna sebäp bolýar. Ine, 2008-2009-njy ýyllarda sekiz aýal tussag öldi."
BMG Adam Hukuklary Geňeşi 27-nji oktýabrda Aşgabat etrap kazyýeti ony ykdysady jenaýatlarda bikanun aýyplandan soň, Omar Faruk Bozbeýiň 2004-nji ýylda azatlykdan mahrum edilmeginiň şertleri barada karar berdi we onuň "adamkärçilikli çemeleşmek we dogluşdan adam mertebesine hormat goýmak hukugynyň bozulmagy" boldy.
Adam hukuklary boýunça Ýewropa kazyýetiniň (AHÝK) 2008-nji ýyldaky karary bilen “tussag edilen jenaýat işinde güman edilýän islendik adamyň gynamalara, adamkärçiliksiz ýa-da mertebäni kemsitmek howpuna sezewar bolýandygy” aýdylýar. Şeýle hem AHÝK ýurtda gynamalaryň öňüni almak üçin täsirli ulgamyň ýokdugyny anyklady.
Öňki ýyllardan tapawutlylykda bu ýyl ýolbaşçylaryň adamlary psihiatrik keselhanalarda jeza hökmünde saklanýandygy barada habar ýokdy. Fewral aýynda Eurasia.net 2006-njy ýylda 10 aý şol ýerde saklanan öňki psihiatrik hassahananyň hassasy Kakabaý Tejenowyň ýagdaýy barada habar berdi. Türmede psihotropiki neşe serişdeleriniň nädogry ulanylmagy, izolýasiýa, uzak wagtlap tussag edilmek we fiziki taýdan zorlamak ýaly jeza çärelerine sezewar edilýändigini aýtdy.
2009-njy ýyldaky harby işgärleriň ýagdaýy we sosial goragy baradaky Kanunyň 16-njy maddasynda döwletiň harby işgärleriň saglygyny we ömrüni goramagy kepillendirýändigi aýdylýar. Şeýle-de bolsa, harby işgärler harby gulluga çagyrylmak howpunyň hemme ýerde bolup geçendigini we adam mertebesini we ruhuny kemsitmek, zalymlyk, kemsitmek we zorlamak bilen beýan edilendigini habar berdiler. Şeýle hadysalar köplenç harby gulluga çagyrylýanlaryň arasynda fiziki we psihologiki şikeslere sebäp boldy. Habar berlişine görä, ýagdaý köplenç etnik, geografiki ýa-da tire-taýpa sebäplerine esaslanýar we kiçi taýpalardan bolan esgerler Lebap ýa-da Daşoguz welaýatlarynyň esgerleri ýaly beýlekilerden has ýygy-ýygydan howp astyna düşýär.
2009-njy ýylda Aşgabat Harby Medisina Müdirliginiň çeşmesi harby gulluga çagyrylanlar üçin hökmany gullugyň möhletiniň gysgalmagyna garamazdan, 2008-nji ýylda beýleki ýyllar bilen deňeşdirilende harby ölümler we öz janyna kast etmek baradaky statistikanyň ep-esli ýokarydygyny habar berdi. Maglumata görä bu ölümleriň köpüsi harby işgärleriň arasynda howp abanýar. Harbylar adatça howp abandyrmak hadysalaryny gizleýärler. Harby çeşme wakanyň birinde ofiserleriň bardygyny habar berýär. Aşgabatdaky harby bölümleriň üçüsi özüni asan esgeriň öz janyna kast ediş hatyny gizledi, sebäbi bellikde onuň ýenjilendigi we zorlanandygy aýdylýar.
23-nji sentýabrda “Eurasia Net”-iň habaryna görä, “… .. Türkmenistan goşunynda Ofiserler klubynda ýaş esgeriň janyna kast edilmegine sebäp bolan howp abanýan bir waka bar.”
Türmelerde we kazyýetden öňki tussaghanalarda saklamagyň şertleri
Türmelerde adam köpdi, şertler arassa we howpsuz däldi. LBK-12 umumy howpsuzlyk koloniýasy ýaly käbir desgalar tussaglaryň aşa howa şertlerine - tomusda aşa yssy we gyşda gaty sowuk ýerlere sezewar bolan ýerlerde ýerleşýär. Türme işgärleri we beýleki tussaglar tarapyndan tussaglaryň fiziki taýdan kemsidilendigi barada habarlar gelip gowuşdy. TGAB we Türkmen adam hukuklary başlangyjy tarapyndan fewral aýynda ýaýradylan habara görä, koloniýalarda we türmelerde (jeza batalýonyny hasaba almazdan) umumy kuwwaty 8100 tussagdy. TGAB hasabatyna görä, amnistiýa 2009-njy ýylyň dekabrynda yglan edilmezden ozal Türkmenistandaky türmelerdäki we koloniýalardaky tussaglaryň sany 26,720 adamdy. Bu tussaglaryň sany kazyýetden öňki tussaglykda, polisiýanyň deslapky tussaghanalarynda, lukmançylyk edaralarynda we jeza batalýonynda saklanýanlary öz içine almaýardy. Kazyýetden öňki tussaglar esasan kazyýetiň kararyny alan, ýöne entek koloniýalara geçirilmedik adamlardy. Diňe 1120 adamy saklamak üçin niýetlenen alty sany deslapky tussaghanada tussag edilenleriň üç-dört esse saklanjakdygy çak edilýär.
TGAB hasabatynda garawullaryň we beýleki tussaglaryň tussaglara garşy giň zorluk bilen meşgullanýandyklary hem bellendi. TGAB-nyň fewral aýyndaky hasabatyna görä, umumy rejim koloniýasy bolan LBK-12 desgasynda "koloniýa işgärleri we beýlekiler razylyk bilen we köplenç koloniýa administrasiýasynyň görkezmesi bilen tussaglara garşy fiziki zorluk ulanylýar". Şeýle hem hasabatda tussaglaryň birnäçe toparynyň “tire-taýpalar boýunça” döredilendigi we “pyçaklar we bürünç pyçaklar bilen hakyky söweş toparlaryň arasynda bolup, bu tussaglaryň arasynda ölümiň ýokary bolmagyna sebäp bolýar. 2008-nji ýylda 30-dan gowrak tussag şeýle söweşlerde öldi."
Keseller, esasanam inçekesel gaty ýygy duş gelýär. Köp adam sebäpli inçekesel we deri keselleri bolan tussaglaryň sagdyn tussaglar bilen bilelikde ýerleşdirilendigi we bu keseliň ýaýramagyna kömek edýändigi habar berildi. Döwlet edaralary tussaglary inçekesel we beýleki keseller üçin barlaýandyklaryny habar berýän hem bolsa, inçekeselli tussaglary umumy ilata goýbermezden ozal ýeterlik derejede synagdan geçirmedi we bejermedi. Döwlet edaralary inçekeselden ejir çekýän tussaglary bejermek üçin Mary sebitindäki Içeri işler ministrliginiň ýörite keselhanasyna geçirendiklerini, şeýle hem boşadylan tussaglara ýaşaýan ýerlerinde goşmaça bejergi berendiklerini habar berdiler.
Türme iýmitleriniň ýokumlylygy gaty pes we tussaglaryň köpüsi ýeterlik iýmitlenmezlikden ejir çekýär. Tussaglar ýeterlik däl türme iýmitini doldurmak üçin garyndaşlaryna bagly. Käbir maşgala agzalary we tussaglar türme işgärleriniň käwagt azyk posylkalaryny ellerinden alandyklaryny aýtdylar.
Owadan-Depe türmesindäki ýagdaýlar bilen tanyş bolan öňki çeşmelere görä öňki ýokary wezipeli işgärlere dogry bejergi berilmedi we ýenjildi, boýun aldyrmak üçin gorkuzyldy.
Erkin Ýewropa/Azatlyk radiosy iýul aýynda musulman dini ruhanysy Şiri Geldimyradowyň Tejen türmesinde näbelli ýagdaýda ölendigini habar berdi. Geldimyradowyň ölen senesi belli däl.
Häkimiýetler köplenç erkekleri we aýallary aýratyn otaglarda saklaýardylar. Tutulanlaryň we tussag edilenleriň umumy sany belli däl, ýöne 2010-njy ýyldaky TGAB hasabatyna görä, 2010-njy ýylda aýal tussaglar Daşoguzdaky DZK / 8 koloniýasynda, şol sanda 215 gyz tussag edildi. Adatça ýetginjekler uly ýaşly tussaglar bilen bilelikde saklanýardy. Tutulan ýetginjekleriň ortaça döwri ýa-da sany barada giňişleýin maglumatlar elýeterli bolmady, sebäbi deslapky tussaglyk maglumatlary yzygiderli ýa-da merkezi ýygnalmady. Içeri işler ministrliginiň kazyýetden öňki tussaghanasynda takmynan 800 adamyň ýaşaýan ýerinde ýetginjekler we ulular bilelikde geçirildi; bu sana derňew astyndaky ýa-da eýýäm iş kesilen, ýöne koloniýalara geçirilmedik adamlar hem girýärdi.
Garyndaşlarynyň pikiriçe, dönüklikde aýyplanýan tussaglar posylka alyp bilmediler we maşgala agzalaryna köplenç bu tussaglara görmek gadagan edildi. Döwlet edaralary tussaglara dini däp-dessurlary berjaý etmäge rugsat berilendigi barada habar bermedi. Döwlet edaralaryna maşgala agzalaryna we azyk posylkalaryna girmäge rugsat berilmedik we bikanun izolýasiýa kameralaryna ýerleşdirilen tussaglardan şikaýat geldi. Şikaýatdan soň şertler gowulaşdy we hökümet edaralary maşgala agzalary bilen duşuşyklara rugsat berip başlady. Döwlet edaralarynyň habar bermegine görä, türmelere we suddan öňki tussag ýerlerine yzygiderli gözegçilik edilmeýär.
Döwlet işgärleri maşgala agzalarynyň we daşary ýurt diplomatlarynyň syýasy tussaglaryň ýerleşýän ýeri we ýagdaýy baradaky soraglaryna üns bermediler. Döwlet işgärleri maşgala agzalaryna, daşary ýurt diplomatlaryna ýa-da halkara synçylara, şol sanda Halkara Gyzyl Haç Komitetine (HGHK) 2002-nji ýylda şol wagtky prezident Nyýazowa edilen hüjüm bilen baglanyşykly tussag edilenleri ýa-da saklanýanlary baryp görmekden ýüz öwürmegi dowam etdirdiler. Döwlet we HGHK türmelere baryp görmek üçin amatly şertler barada ylalaşyp bilmediler. Netijede, HGHK ýylyň dowamynda türmelere baryp görmedi. Tussaglaryň maşgala agzalarynyň habar bermegine görä, hökümet syýasy tussaglary Türkmenbaşynyň golaýyndaky we Mary welaýatyndaky tussaghanalarda saklapdyr.
d. Esassyz tussag etmek we saklamak
Kanun esassyz tussag edilmegi we saklamagy gadagan edýär; buňa garamazdan, olar çynlakaý mesele bolup galdylar.
Polisiýanyň we howpsuzlyk enjamlarynyň roly
Içeri işler ministrligi milli howpsuzlyk meseleleri boýunça Milli howpsuzlyk ministrligi (MHM) bilen ýakyndan işleýän jenaýat polisiýasyny dolandyrýar. MHM beýleki ministrliklerde işgärleriň üýtgemeginde rol oýnaýar we prezidentiň kararlaryny ýerine ýetirýär. MHM-de, jenaýat polisiýasy-da jezasyz hereket etdi. Amnesty International (AI) we Human Rights Watch guramasynyň habaryna görä, Wenadaky sürgün edilen adam hukuklary aktiwisti Farid Tuhbatulin Milli Howpsuzlyk Ministrliginiň wekilleri tarapyndan öz janyna kast ediljekdigi barada berk duýduryş aldy. Döwlet bu delil boýunça döwlet derňewini başlatmady.
2007-nji ýylda döredilen raýatlaryň hukuk goraýjy hukuk bozulmalary baradaky şikaýatlaryna garamak üçin bellenen Prezident komissiýasy, hukuk bozulmalary üçin howpsuzlyk güýçleriniň jogapkärçiligine sebäp boljak hiç hili derňew geçirmedi.
Wagtlaýyn tussaghanalarda tussag etmegiň tertibi we bejergisi
Polisiýa işgärleri şübheli adamy tutsa, tussag etmek üçin kepillik talap edilmeýär. Baş prokuror tussag edilenden 72 sagadyň dowamynda tussag etmek barada karar çykarýar. Derňew edaralary tussag edilenden 10 günüň dowamynda günäkär subutnamany tapmasa, tussagyň boşadylmalydygyny aýtdy. Işgärler günäkärlik subutnamalaryny açsalar, derňew iki aýa çenli dowam edip biler. Welaýat ýa-da döwlet derejesindäki prokuror derňew möhletini alty aýa çenli uzaldyp biler. Baş prokuror ýa-da Baş prokuroryň orunbasary derňew möhletini iň köp bir ýyla çenli uzaldyp biler. Derňewden soň prokuror aýyplama taslamasyny taýýarlaýar we kazyýete iberilýär. Bu proseduralar adatça iş ýüzünde ýerine ýetirilýärdi we prokuror tussaglara garşy gozgalan aýyplamalary derrew habar berdi.
Jenaýat-prosessual kodeksi girew we kepillikler boýunça boşatmak ulgamyny göz öňünde tutýar; muňa garamazdan, bu düzgünler ýerine ýetirilmedi, kanuna laýyklykda tussag edilenler resmi taýdan günäkärlenenden soň öz islän aklawçysyna derrew ýüz tutmaga haklydyr, ýöne iş ýüzünde tussaglar aklawça gyssagly ýa-da yzygiderli girip bilmediler. Häkimiýetler käbir tussaglaryň maşgala agzalarynyň bir ýyllap baryp görmegini ret etdi. Maşgalalar käwagt türmedäki garyndaşlaryna näme bolýandygyny bilenoklar. Habarlaşmak ýa-da garyndaşlary ýa-da aklawçy bilen habarlaşmak hukugyndan mahrum etmek kynçylykdy. Jenaýat kazyýet ulgamynda bu meseleleriň gerimi näbelliligine galdy. Häkimiýetlerden tussagyň has uzak saklanmagy üçin tussag edilenden 10 günüň içinde resmi aýyplama talap edilýärdi. Şeýle-de bolsa, häkimiýetler bu düzgünleri iş ýüzünde durmuşa geçirmediler.
Kanun hökümete garşy islendik garşylygy dönüklik hasaplaýar. Dönüklikde aýyplanýanlar ömürlik türme tussaglygyna höküm edildi we amnistiýa ýa-da jezasyny gysgaltmak hukugy ýok. Şeýle-de bolsa, ýylyň dowamynda dönüklikde aýyplama bildirilmedi. Geçmişde hökümet edaralary ykdysady we jenaýat aýyplamalary barada tankydy ýa-da başgaça pikirleri öňe sürenleri tussag edip, aýyplama bildirdiler.
Kazyýetde kazyýetden öň tussaglyk iki aýdan köp dowam edip bilmez, ýöne aýratyn ýagdaýlarda sülçi Baş prokurora şeýle haýyş bilen ýüz tutsa, bir ýyla çenli uzaldylyp bilner. Ownuk jenaýatlar üçin derňew möhleti ep-esli azalýar. Öňki ýyllardan tapawutlylykda häkimiýetler deslapky tussag astynda kanuny çäklerden seýrek geçdiler. Geçmişde hroniki (gizlin) korrupsiýa we çylşyrymly döwlet proses kazyýetiň uzak wagtlap yza süýşürilmegine sebäp boldy; Şeýle-de bolsa, hökümetiň korrupsiýa garşy göreş we döwlet işgärleriniň hünär derejesini ýokarlandyrmak üçin Döwlet gullugy akademiýasynyň döredilmegi, bu gijikdirmeleri köplenç aradan aýyrdy.
Geçmişde bolandygyna garamazdano rejime garşy çykýanlary degişli proseduralar bolmazdan öý tussaglygynda sakladylar; Kanun uzakdaky ýerli sürgüni göz öňünde tutýar, bu adamyň belli bir sebitde iki ýyldan bäş ýyla çenli belli bir möhletde ýerleşmegini aňladýar.
Dini edebiýata eýe bolmak ýa-da hapa awtoulag sürmek ýaly jenaýatlar üçin adamlaryň kazyýete çagyrylýandygy barada yzygiderli habarlar gelip gowuşýardy. Beýlekilerden hökümet işgärleriniň kanuny esasda aklap bilmeýän binanyň daşyndaky kondisioneri aýyrmak ýa-da ýykmak üçin jaý boşatmak ýaly käbir hereketleri etmeli boldy. Käbir hadysalarda jerime ýa-da adam hukuklarynyň bozulmagyna sebäp boldy.
Amnistiýa
Döwlet 6-njy maýda Ikinji jahan urşunyň ýeňiş güni we 28-nji maýda Halkara çagalar güni mynasybetli yglan edilmedik köp sanly tussagyň günäsini geçdi. 3-nji sentýabrda döwlet Gadyr gijesiniň öňüsyrasynda 3,999 tussagy bagyşlady. Şeýle hem, 10-njy dekabrda Prezident Bitaraplyk güni bilen baglanyşykly 2000 töweregi tussagyň günäsini geçmek baradaky Karara gol çekdi. Döwlet 2002-nji ýylda öňki prezidentiň awtoulag kerwenine edilen hüjüm bilen baglanyşykly halkara aladasy ýa-da arabaglanyşygy bolan ýekeje tussagy-da boşatmady.
d. Adalatly kazyýet işiniň inkär edilmegi
Kanunçylyk garaşsyz kazyýet ulgamyny göz öňünde tutýar; muňa garamazdan, iş ýüzünde kazyýet ulgamy prezidente tabyn bolupdy. Prezidentiň bellenilmegi we işden aýrylmagy barada hiç hili kanunçylyk gözegçiligi ýokdy, bellenilmegi parlament tarapyndan nominal gözden geçirildi. Prezidentiň islendik kazyny işden aýyrmak üçin ýeke-täk ygtyýary bardy. Kazyýet ulgamy korrupsiýa we netijesizdi.
Kazyýet işinin tertibi
Kanun günäkärlenýänler üçin aç-açan kazyýet işini, günäkärleme ýazgylaryna girmek, şaýatlaryň öz adyndan şaýatlyk etmek hukugyny, günäkärlenýän birini alyp bilmeýän bolsa aklawçy ýa-da kazyýet tarapyndan bellenen aklawçyny we kazyýetde özüni görkezmek hukugyny öz içine alýar. Iş ýüzünde häkimiýetler köplenç bu hukuklary inkär edýärdiler. Günäkärlenýänler köplenç bigünälik prezumpsiýasyndan peýdalanyp bilmediler. Emin agzalary ýokdy. Döwlet köpçülige diňlenişige gatnaşmaga rugsat berdi, ýöne käbir ýygnaklar ýapyldy, esasanam syýasy hasaplanýanlar. Günäkärlenýänlere diňe birnäçe garaşsyz aklawçy wekilçilik edip biler. Jenaýat-prosessual kodeksi günäkärlenýänlerden kazyýet diňlenişiklerine gatnaşmagyny we aklawçylary bilen öz wagtynda maslahatlaşmagyny talap edýär. Kanun günäkärlenýäniň aklawçylyga girmegine çäklendirme girizmeýär. Günäkärlenýän aklawçy alyp bilmeýän bolsa, döwlet hasabyna aklawçy berilýär. Kazyýet käwagt günäkärlenýänleriň özlerine garşy şaýatlar bilen duşuşmagyna ýa-da sorag edilmegine päsgel berýärdi we günäkärlenýänlere we olaryň aklawçylaryna subutnamalara rugsat berilmeýärdi. Käbir hadysalarda kazyýet günäkärlenýänleriň aklawçylary tarapyndan berlen bigünälik baradaky subutnamalaryny kabul etmekden ýüz öwürdi, hatda bu subutnamalar kazyýetiň netijesini üýtgedip bilerdi.
21-nji oktýabrda kazyýet ruhany Ilmyrat Nurlyýewi galplykda aýyplanyp, dört ýyl azatlykdan mahrum etdi. Kazyýet diňlenşigi halkara ülňülerine laýyk gelmedi. Adam hukuklary boýunça Türkmen başlangyjynyň hasabatyna görä, kazyýet işi bary-ýogy iki sagat dowam etdi we baş kazy 12 sany gorag şaýadyny aýyrdy. Döwlet ilki Nurlyýew üçin aklawçy belledi we şahsy aklawçysy kazyýet işine başlamazdan bäş gün öň diňe özüne garşy subutnamalara girip bildi. Kazyýet halkara synçylarynyň türkmen dilinde geçirilen kazyýet işine gatnaşmagyna rugsat bermedi. Nurlyýew rus dilinde gürleýär we kazyýetde bolup geçen zatlara kän bir düşünmeýändigi aýdylýar.
Kazyýetleriň degişli amallary ýerine ýetiren ýagdaýynda-da prokuroryň ygtyýarlyklary aklawçynyňkydan has ýokarydy, şonuň üçin günäkärlenýän üçin adalatly kazyýet işi geçirmek kyn boldy. Kazyýetiň ýazmaça hasabatlarynda köplenç ýalňyşlyklar bardy ýa-da doly däldi, esasanam günäkärlenýäniň görkezmesi rus dilinden türkmen diline terjime edilmeli bolanda. Günäkärlenýänler aşaky kazyýetiň kararyna şikaýat edip, prezidentiň günäsini geçmegini haýyş edip bilerler. Kazylaryň we prokurorlaryň köplenç kazyýet işine we höküm netijelerine baha berýändigi barada ygtybarly habarlar bar.
Syýasy tussaglar we saklananlar
Hökümet edaralary öňki raýat jemgyýeti aktiwisti we öňki syýasy tussag Gulgeldi Annanyýazowyň işi barada goşmaça maglumat bermedi, 2008-nji ýylyň iýun aýynda ýurda täzeden girenden soň tussag edilipdi we indiki aýda 11 ýyl türme tussaglygyna ýapyk kazyýetde höküm edildi. Annanyýazow, 1995-nji ýyldaky syýasy demonstrasiýadaky roly sebäpli Türkmenbaşy türmesinde bäş ýyl azatlykdan mahrum edilenden soň, 2002-nji ýylda Norwegiýada gaçybatalga aldy.
BMG-nyň esassyz tussag etmek boýunça iş topary 4-nji noýabrda Annagurban Amanglyjowyň we Sapardurdy Hajyýewiň tussag edilmeginiň we bu göne çenli saklanmagynyň halkara hukugyny bozýandygyny we derrew boşadylmalydygyny aç-açan aýtdy. Döwlet türmede galan Amanglyjow bilen Hajyýewiň işi barada ygtybarly maglumat bermedi. 2006-njy ýylda häkimiýetler daşary ýurt çeşmesinden žurnalistik enjamlary alandan soň, olary we žurnalist Ogulsapar Myradowany ýarag saklamakda aýyplady. 2006-njy ýylda Myradowa şübheli ýagdaýlarda polisiýa gözegçiliginde aradan çykdy.
Oppozisiýa toparlary we käbir halkara guramalar döwletiň beýleki syýasy tussaglary saklaýandygyny aýtdy, ýöne 2002-nji ýylda öňki prezident Nyýazowa edilen hüjüme gatnaşmakda günäkärlenýänleriň takyk sany entek belli däl. 2002-nji ýylda iş kesilen bu adamlaryň arasynda Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (ÝHHG) öňki ilçisi Batyr Berdiýew hem bar, ykbaly henizem belli däl.
Raýat kazyýet işi we gorag serişdeleri
Raýat adalat ulgamy garaşsyz we bitarap däldi; ähli kazylar Prezident tarapyndan bellendi. Kanuna laýyklykda, jenaýat derňewi wagtynda toplanan subutnamalar "jenaýat işinde raýat işi" diýlip atlandyrylýan kazyýet işinde raýat kazyýet işi üçin esas hökmünde ulanylyp bilner. Geçmişde zerur karary almak üçin raýat kazyýet ulgamynda para alýandygy barada habarlar gelip gowuşýardy. Döwletiň raýat bilen baglanyşykly gyzyklanmalary bolan ýagdaýlarda kazyýetlere karar berýärdi. Iň ýaýran kazyýet kararlary göçürmek habarnamalarydy.
Emläk öwezini dolmak
Döwlet konfiskasiýa edilen hususy emlägi dikeltmek ýa-da öwezini dolmak baradaky kanuny yzygiderli ýerine ýetirip bilmedi. 2007-nji ýylda Prezident Berdimuhammedow jaý çalşylýança jaýlaryň ýykylmajakdygyny aýtdy. Muňa garamazdan, hasabat ýylynda hökümet eýelerine ýeterlik öwezini almazdan şäher täzeleniş maksatnamasynyň çäginde Aşgabadyň we onuň töweregindäki käbir hususy jaýlary ýykmagy dowam etdirdi.
Öňki ýyllarda bolşy ýaly, hökümet edaralarynyň adamlara jaýlaryny boşatmak üçin bary-ýogy 72 sagat wagt berýändigi, eýelerine goşmaça jaý ýa-da öwezini bermeýändigi habar berildi.
e. Şahsy durmuşyňyza, maşgalaňyza, öýüňize ýa-da hat alyşmagyňyza esassyz gatyşmak
Konstitusiýa we kanun şeýle hereketleri gadagan edýär; şeýle-de bolsa; häkimiýetler köplenç bu gadaganlyklary iş ýüzünde ýerine ýetirmeýärler. Käbir hadysalarda häkimiýetler garaşsyz kazyýet rugsady bolmazdan dini azlyk toparlaryň käbir agzalarynyň öýlerini zor bilen dökdüler. Kanun, hökümet işgärleriniň, raýatlaryň, garşydaşlaryň, hökümet tankytçylarynyň we daşary ýurtlularyň işine yzygiderli gözegçilik edýän döwlet howpsuzlyk edaralary tarapyndan yzygiderli gözegçiligi düzgünleşdirmeýär. Howpsuzlyk işgärleri fiziki gözegçiligi, telefon diňlemegi, elektron aragatnaşygy we maglumat berijileri ulandylar. Habar berişlerine görä, hökümet edaralary adaty poçta iberilmezden ozal saklapdyrlar we poçta bölümine getirilen hatlar we bukjalar hökümet edaralary tarapyndan barlanylýança açylmazlygy talap edilipdir.
Raýat dälleriň diňe bir ýyl ýurtda ýaşandan soň raýatlara durmuşa çykyp biljekdigi baradaky düzgün, uly ýaşly erkekleriň we aýallaryň durmuşa çykmak hukugyny çäklendirýär.
Häkimiýetler we olaryň maşgala agzalary tarapyndan azar berlen, tussag edilen ýa-da saklanan adamlar hökümet edaralarynyň maşgala agzalarynyň işden kowulmagyny ýa-da mekdepden kowulmagyny talap edýändigini habar berdiler, häkimiýetler käwagt bu adamlaryň maşgala agzalaryny tussag edip, sorag etdiler.
Bölüm 2. Raýat azatlyklaryna hormat, şol sanda:
a. Söz we metbugat azatlygy
Konstitusiýa we kanun söz we metbugat azatlygyny üpjün edýär, ýöne hökümet edaralary iş ýüzünde bu hukuklara hormat goýmaýarlar. Döwlet edaralary tankytçylara adam hukuklary meselelerini daşary ýurtly žurnalistler ýa-da beýleki daşary ýurtlular bilen ara alyp maslahatlaşmazlyk barada duýduryş berdi. Hukuk goraýjy edaralaryň işgärleriniň daşary ýurt habar gulluklary bilen hyzmatdaşlyk eden türkmen žurnalistlerine azar berendigi we tussag edilendigi habar berildi.
Hökümet çap metbugatynyň hemmesini diýen ýaly maliýeleşdirýärdi we gözegçilikde saklaýar. Hökümet daşary ýurt gazetleriniň import edilmegine ep-esli çäklendirmeler girizdi, döwlet eýeçiligindäki gazetleriň garaýyşlaryny görkezýän hususy, emma hökümet tarapyndan rugsat berlen türk "Zaman" gazetinden başga.
Hökümet radio we ýerli telewideniýž gözegçilik edýärdi, ýöne daşary ýurt teleýaýlymlaryna girmäge mümkinçilik berýän emeli hemra çanaklary tutuş ýurtda giňden ýaýrady. Raýatlar hemra arkaly elýeterlilik arkaly halkara radio gepleşiklerini aldylar.
Häkimiýetler 15-nji dekabrda Moskwada ýerleşýän “Mobile TeleSystems” (MTS) hyzmat üpjün edijisini togtatdy, takmynan 2,5 million adam - ýurduň ilatynyň ýarysy we jübi telefonyny ulanýanlaryň 80 göterimi ykjam aragatnaşyk ýa-da raýatlaryň maglumat ibermek ýa-da almak ukybyny peseltmek üçin internete girmezden galdy.
Hasabat ýylynda döwlet edaralary žurnalistleri we olaryň maşgalalaryny tussag etdi, azar berdi ýa-da gorkuzdy. "Serhetsiz habarçylar" guramasynyň habaryna görä, žurnalistler köplenç "sorag etmek üçin çagyrylýar, jenaýat jogapkärçiligine çekilýär we işinden boşadylýar, garyndaşlary hem jezalandyrylyp bilner". Hususan-da, Azatlyk Radiosynda işleýän žurnalistler häkimiýetler tarapyndan ýygy-ýygydan gözegçilik edilýändigini we ýanalýandygyny habar berdiler.
Hasabat ýylynda, hökümet edaralarynyň garaşsyz žurnalistleri we hökümeti aç-açan tankytlaýan adamlary jezalandyrmak üçin daşary ýurt syýahatyna çäklendirmeleri ulanandygy barada birnäçe habar gelip gowuşdy. Döwlet edaralary žurnalistleriň maşgala agzalarynyň daşary ýurda gitmegini hem çäklendirdi. Döwlet edaralary ýylyň dowamynda Azatlyk Radiosynyň habarçysy Halmyrat Gylyçdurdyýewiň işine gözegçilik etmegini dowam etdirdiler.
"Serhetsiz habarçylar" we Azatlyk Radiosy Praganyň habarçysy, dogluşy boýunça türkmen Allamyrat Rahymowyň 19-njy maýda ýurda girmeginiň gadagan edilendigini we ygtybarly wizasynyň bardygyna garamazdan Praga gidýän uçuşa mündürilendigini habar berdiler.
Azatlyk Radiosynyň habarçysy Osman Hallyýew hemişe gözegçilikde saklandy, maşgala agzalary iş tapyp ýa-da ýurtdan çykyp bilmediler.
Öňki ýyllarda bolşy ýaly, döwlet edaralary žurnalistlerden belli wakalary beýan etmek üçin, şeýle hem öz açan mowzugyny çap etmek ýa-da ýaýratmak üçin rugsat almalydy.
Ýerli žurnalistler we daşary ýurt habar habarçylary hökümetiň jezalandyrylmagyndan gorkup, öz-özüni senzura edýärler. Döwlet edaralary gazetlere senzurany dowam etdirdiler we oppozisiýa syýasy pikirleriniň ýa-da prezidentiň haýsydyr bir tankytlarynyň habar berilmegini gadagan etdiler.
Çap etmek we göçürmek işlerini kadalaşdyrmak üçin döwlet edaralary ähli neşirýatlardan we ähli çap we göçüriş guramalaryndan enjamlary üçin hasaba alyş ygtyýarnamalaryny almaklaryny talap etdi. Döwlet edaralary ähli göçürme maşynlarynyň bellige alynmagyny talap etdi we göçürme üçin belli bir adamyň jogapkär bolmagyny talap etdi. Ähli neşirýat guramalry döwlete degişlidi. Döwlet edaralary, hökümet edaralarynyň halamaýan mowzuklary, şol sanda käbir çeper eserler boýunça senzura ýazdy.
Russiýanyň “Argumenty i Fakty” gazetiniň we syýasylaşdyrylmaýan beýleki neşirleriň nusgalary wagtal-wagtal bazarlarda peýda bolsa-da, hökümet edaralary döwlete dahylsyz neşirleriň abuna ýazylmagyny gadagan etdi.
Ýurtda metbugat akkreditasiýasyna garaşsyz gözegçilik ýokdy, žurnalistlere şahsyýet maglumatlaryny paýlamak üçin kesgitlenen tertipler elýeterli bolanda akkreditasiýa kepillendirilen düzgün ýok we syýasy sebäplere görä akkreditasiýanyň ýatyrylmagyndan gorag ýokdy. Döwlet edaralary ähli daşary ýurt habarçylaryndan akkreditasiýa üçin ýüz tutmagyny talap etdi. Beýleki ýurtlaryň žurnalistlerine diňe işlerine gözegçilik edilip bilinjek halkara konferensiýalar we sammitler ýaly anyk wakalary beýan etmek üçin wiza berildi. Azatlyk Radiosy 13-nji iýulda öz web sahypasynda žurnalistleriň “akkreditasiýa yzygiderli berilmeýän, hatda akkreditasiýa bolmazdan žurnalistlere azar berilýändigi, tussag edilýändigi we haýbat atylýan ýurtlaryň biridigini” aýtdy. Birnäçe ýyl bäri resmi arzalaryň ençeme gezek iberilendigine garamazdan, Azatlyk Radiosy Türkmenistan hökümetinden ýurtda habarçylaryň akkreditasiýasy barada hiç haçan jogap almady.
Daşary ýurt habar guramalaryna wekilçilik edýän azyndan ýedi žurnalist akkreditasiýa edildi. Türk habar gullugynyň sekiz habarçysy ýurtda bolup, azyndan bäş adamyň akkreditasiýa edilendigi habar berildi. Daşary ýurt habar hyzmatlaryna wekilçilik edýän azyndan 11 habarçy akkreditasiýa bolmazdan işledi. Daşary ýurtly žurnalistler resmi däl kanallar arkaly habar ibermäge synanyşanlarynda azar berlendigini we hereket azatlygynyň inkär edilendigini habar berdiler. Mundan başga-da, hökümet edaralary daşary ýurtly žurnalistlere wiza berilmegini berk çäklendirýärdi.
Internet azatlygy
Halkara telekommunikasiýa bileleşiginiň habaryna görä, hasabat ýylynda tutuş ilat üçin internete girmek takmynan 80,000 ulanyja ýetdi. Döwlet eýeçiligindäki “Turkmentelecom” ilat üçin esasy üpjün ediji bolup galdy, ýöne döwlet edaralary olaryň hyzmatlaryna gözegçilik edýärdiler we süzýärdiler.
Hökümet raýatlaryň e-poçta we internet işlerine gözegçilik etmegini dowam etdirdi, şeýle hem habarlarda Içerki howpsuzlyk ministrliginiň esasy elýeterlilige gözegçilik edýändigi, ulanyjylaryň maglumat görmegine gözegçilik edýändigi we käbir garşy çykýan web sahypalaryna girmeginiň petiklenendigi, käbir ýagdaýlarda aragatnaşyk kesilýändigi görkezildi. Russiýanyň mobil telefon kompaniýasy MTS müşderilerine mugt ykjam internet elýeterliligini habar berdi; buna garamazdan, raýatlaryň köpüsi üçin bahalar gaty ýokarydy. "Serhetsiz habarçylar"-yň hasabatyna görä, döwlet işgärleri raýatlaryň şahsy hatlaryna gözegçilik edip, petiklemek däl-de, ähtimal dissidentleri ýüze çykarmak üçin gözegçilik edipdirler.
Akademiki erkinlik we medeni çäreler
Döwlet tarapyndan tassyklanan bilim maksatnamalaryndan başga, döwlet edaralary daşary ýurtlarda alnan akademiki derejeleri ykrar etmedi. Diňe hökümet tarapyndan saýlanan talyplar hökümet tarapyndan tassyklanan alyş-çalyş maksatnamalaryna gatnaşmak üçin döwlet işgärlerinden rugsat aldy. Bilim ministrligi (TBM) öňki Sowet Soýuzynyň ýurtlaryndaky döwlet däl ýokary okuw mekdepleriniň derejelerini ykrar etmedi. TBM uniwersitet derejesindäki alyş-çalyşlary gözden geçirdi we kanun boýunça ministrler geňeşi ähli maksatnamalary tassyklamaly.
Halkara Hyzmatdaşlyk Guramasy 2007-nji ýylda Prezidentiň Ruhnamadaky synaglara, Türkmenistanyň taryhyna we türkmen dilindäki hünär synagyna esaslanan tassyklama işinden başga-da daşary ýurt akademiki derejeleriniň ykrar edilmegini aňsatlaşdyrmagy baradaky haýsydyr bir çäre görmedi. Tassyklama tertibi, diňe gündizki okuwy bolan döwlet ýokary okuw mekdepleriniň diplomlaryna ulanyldy.
Döwlet edaralary ýylyň dowamynda talyplaryň syýahatyna käbir çäklendirmeleri girizmegi dowam etdirdi. Forum-18 24-nji sentýabrda ruhany bolmak isleýän musulmanlara dini bilim almak üçin daşary ýurda gitmäge rugsat berilmeýändigini aýtdy. 2009-njy ýylda hökümetiň hereket azatlygyna girizen çäklendirmeleri 150-den gowrak talybyň Bişkekdäki Merkezi Aziýa Amerikan Uniwersitetine girmegine päsgel berdi. Ahyrynda, birnäçe aýdan soň, häkimiýetler talyplara ýurtdan çykmaga rugsat berdiler, ýöne Amerikanyň Merkezi Aziýa uniwersitetine dolanmagyna rugsat bermediler.
Döwlet hökümet syýasatlaryny ýa-da prezidentiň akademiki toparlarda tankyt edilmegine ýol bermedi we deňeşdirme kanuny, taryh, etnik gatnaşyklar we ylahyýet ýaly syýasy taýdan duýgur hasaplanýan ugurlarda gözlegleri çäklendirdi.
TBM-i we döwlet işgärleri etniki türkmen bolmadyk talyplary alyş-çalyş maksatnamalaryna gatnaşmazlygy üçin synanyşdylar.
Nyýazowyň “Ruhnama” ýaly eserleri okuw meýilnamasynda galypdy we talyplar ýokary okuw jaýyna girmek, gutarmak ýa-da kabul edilmek üçin bu eserlerden synaglardan geçmeli boldular. Şeýle-de bolsa, mugallymlar administrasiýanyň Nyýazowyň eserlerini öňki ýyllar bilen deňeşdireniňde ep-esli azaltmagyny we prezident Berdimuhammedowyň kitaplaryny we çykyşlaryny öwrenmek üçin has köp wagt sarp etmegini talap edendigini habar berdiler. Ruhnamany aýratyn sapak hökmünde öwrenmek başlangyç synpda henizem talap edilýärdi. Mugallymlar gazetinde döwlet tarapyndan düzülen mekdepler üçin täze okuw meýilnamasy çap edildi.
Orta mekdebiň okuw kitaplarynyň köpüsinde Nyýazowa we maşgalasyna bagyşlanan beýanlary aýyrmak üçin täzeden seredildi; Şeýle-de bolsa, Nyýazowyň portreti ähli okuw kitaplarynyň birinji sahypasynda galýar. Prezident Berdimuhammedowyň “Täze galkynyş” ideologiýasyna bagyşlanan beýanlar Nyýazow we maşgalasy baradaky öňki beýanlaryň ornuny tutdy. TBM-nyň 2008-nji ýylda ähli okuw kitaplarynyň düýbünden täzeden gözden geçirilendigi baradaky beýanyna garamazdan, ýylyň ahyrynda takmynan ýarysyna täzeden seredildi.
Döwlet edaralary mugallymlardan we okuwçylardan döwlet tarapyndan maliýeleşdirilýän okuwdan daşary çärelere gatnaşmagyny talap etmegini dowam etdirdiler we baýramçylyklara hökmany gatnaşmak we ýokary derejeli wekiliýetleri garşy almak üçin ýylda takmynan 70-80 okuw gününi bellediler, okuw wagtyny ep-esli gysgaltdylar. Bu resmi däl tejribe orta mekdeplerde resmi boldy, bu ýerde mugallymlar bu döwlet işlerine gatnaşmazlygy üçin aýlyk haklaryny saklamak barada şertnama baglaşýarlar. Gatnaşýan okuwçylara sapak üçin däl-de, çärelere gatnaşmagy höweslendirýän gün üçin ajaýyp bal berilýär.
2009-njy ýylda döredilen hökümet komiteti ýurtda halk üçin öndürilen ähli medeni eserleri, şol sanda kitaplar, filmler, teatr oýunlary, sungat we beýleki medeni çäreleri tassyklaýar.
Çäklendirmeler belli bir derejede ýeňilleşdirilen hem bolsa, hökümet edaralary ýerli däl medeni çärelere gatnaşmagy gözegçilikde saklamagy dowam etdirdiler we döwlet teatrlarynda daşary ýurt oýunlaryna we çykyşlaryna rugsat bermediler. Diňe Aşgabatdaky rus teatry daşary ýurt oýunlaryny rus dilinde goýmagy dowam etdirýärdi we bu oýunlar hemişe syýasatdan daşdy.
Medeniýet ministrligi aýdym-saz, ortaça we medeni çäreleri goşmak bilen ähli köpçülikleýin sergilere senzura we gözegçilik edýärdi.
b. Parahatçylykly ýygnanyşmak we birleşmek azatlygy
Ýygnanyşmak azatlygy
Konstitusiýa we kanun ýygnanyşmak azatlygyny göz öňünde tutýar, ýöne hökümet edaralary bu hukugy iş ýüzünde çäklendirýärler Häkimiýetler ýylyň dowamynda köpçülikleýin ýygnaklara we demonstrasiýalara zerur rugsady bermediler, ýa-da hasaba alynmadyk guramalara rugsat bermediler, esasanam demonstrasiýa geçirmek üçin syýasy meýilnamasy bolanlar bar öýdülýän guramalaryň demonstrasiýa geçirmeginiň öňüni alýar.
Birleşmek azatlygy
Konstitusiýa we kanun birleşmek azatlygyny göz öňünde tutýan hem bolsa, hökümet edaralary bu hukugy iş ýüzünde çäklendirýärdiler. Kanun hökümete degişli bolmadyk guramalaryň (HDG) Adalat ministrliginde (AM) hasaba alynmagyny we ähli daşary ýurt kömegini AM we Ykdysadyýet we Ösüş ministrliginde bellige almagyny we Daşary işler ministrliginiň tassyklamagyny talap edýär. Hasaba alynmadyk jemgyýetçilik guramalarynyň işi jerime, gysga möhletli tussaglyk we emläk konfiskasiýasy bilen jezalandyrylýar. Dekabr aýynda döwlet 2008-nji ýyldan bäri hasaba alnan ilkinji hökümete degişli bolmadyk birleşme bolan "Gitaraçylar jemgyýeti" jemgyýetçilik birleşigini hasaba aldy.
Bellige alnan 90 HDB jemgyýetçilik guramasyndan halkara guramalary diňe sekizisini garaşsyz diýip ykrar edýär. HDB jemgyýetçilik guramalar, jemgyýetçilik guramalary hasaba alynjak bolanda hökümet edaralarynyň köp sanly administratiw päsgelçilik döredendigini habar berdiler. Tehniki sebäplere görä köp sowalnama birnäçe gezek yzyna gaýtaryldy. Käbir guramalar, hasaba alynmagyna garaşýarka, öz işlerini alyp barmagyň goşmaça usullaryny tapdylar, ýagny telekeçi ýa-da beýleki hasaba alnan toparlaryň şahamçasy hökmünde hasaba alyndy, beýlekileri bolsa işini wagtlaýyn togtatdy ýa-da çäklendirdi.
Çeşmeler, ýurtda raýat jemgyýetiniň döremegine birnäçe päsgelçilikleri, şol sanda birleşikleri esaslandyryjylaryň raýat bolmagyny we milli derejede işleýän birleşikleriň azyndan 500 agzasynyň bardygyny hasaba almak talaplaryny öz içine alýar. Beýleki päsgelçilikler, Halkara Hyzmatdaşlyk Guramasyna birleşikler tarapyndan geçirilen çärelere we ýygnaklara wekil ibermäge rugsat berýän düzgünleri we meýilnamalaşdyrylan işler barada hökümet edaralaryna habar bermek borjuny öz içine alýardy.
Garaşsyz syýasy toparlar ýokdy (3-nji bölüme serediň). Ýeke-täk hasaba alnan syýasy partiýa Demokratik partiýa, ozal Türkmenistanyň Kommunistik partiýasydy. Döwlet syýasy guramalara agza bolmagy resmi taýdan gadagan etmedi; Şeýle-de bolsa, iş ýüzünde Demokratik partiýadan başga bir syýasy gurama agza bolmak isleýän şahsyýetler barada habar ýokdy. Jeýmstaun Gaznasynyň habaryna görä, hökümet edaralary ýurduň daşyndaky oppozisiýa hereketlerine, şol sanda Türkmenistanyň Milli Demokratik Hereketine, Türkmenistanyň Respublikan partiýasyna we Watan partiýasyna işlemäge rugsat bermedi.
Ýylyň dowamynda häkimiýetleriň daşary ýurt grantlaryny alýanlara azar berendigi barada habar ýok.
Demokratiýa, Adam Hukuklary we Zähmet Býurosy ABŞ-nyň Döwlet Duma Türkmenistan kanunçylygy resmi korrupsiýa üçin jenaýat jezalaryny göz öňünde tutýar; muňa garamazdan, häkimiýetler kanuny netijesiz ulanýardylar we işgärler köplenç jezasyz korrupsiýa bilen meşgullanýardylar.
w. Dini azatlyk. Dini azatlyk barada doly maglumat üçin www.state.gov/g/drl/irf/rpt/ salgysynda 2010-njy ýyldaky halkara dini azatlyk hasabatyna serediň.
g. Hereket azatlygy, bosgunlary we raýatlygy bolmadyk adamlary goramak
Konstitusiýa we kanunlar doly hereket azatlygyny göz öňünde tutmaýar. Kanun içerki pasportlary we hasaba alynmagy talap edýär. Döwlet bosgunlary goramak we kömek bermek, bosgunlary, gaçybatalga gözleýänleri, raýatlygy bolmadyk adamlary we bu görnüşdäki beýleki adamlary Birleşen Milletler Guramasynyň Bosgunlar boýunça Ýokary Komissarlygynyň (BMG BBÝK) we beýleki ynsanperwer guramalar bilen hyzmatdaşlyk etdi. Ähli daşary ýurtlular serhetden geçmek üçin rugsat talap etdiler.
Raýatlara goşa raýatlyk almaga rugsat berilmeýär we bu talap aýry-aýry ýagdaýlarda ýerine ýetirilýär. Döwlet işgärleri, gitmäge rugsat berilmezden ozal raýatlyklarynyň birinden ýüz öwürmek üçin ýurtdan çykýan goşa raýatlara basyş etdiler. Täze daşary ýurt pasporty üçin ýüz tutanda goşa raýatlygyň bardygyny görkezen adamlara täze pasport berilmedi, şol bir wagtyň özünde diňe türkmen raýatlygyny görkezýän adamlara pasport berildi.
Döwlet edaralary syýahat etmegi gadagan edilen adamlaryň sanawyny düzendiklerini inkär etdiler; buna garamazdan, käbir raýatlaryň ýurtdan çykmagyny gadagan etmegi dowam etdirdiler. 16-njy awgustda AI müňlerçe adamyň ýurda gitmegini we girmegini gadagan edýän prezidentiň karary baradaky habarlara alada bildirdi. AI çeşmesiniň habaryna görä, bu karar 37 057 adamyň ýurtdan çykmagyny aç-açan gadagan edýär we halkara adam hukuklary guramalarynyň, şeýle hem dürli milletlerden bolan 8000-den gowrak şahsyýetiň girmegini gadagan edýär. AI çeşmesiniň habaryna görä, 73 daşary ýurtly žurnaliste ýurda girmek gadagan edilipdir.
2005-nji ýyldaky Migrasiýa kanuny döwlet syrlaryna girip bilýän, biografiki maglumatlary galplaşdyran, agyr jenaýat eden we gözegçilik astyndaky raýatlaryň gitmegini gadagan edýär, adam söwdasynyň pidasy bolup biler, öň barmaly ýurduň kanunlaryny bozupdy ýa-da gidişi ýurduň howpsuzlyk bähbitlerine ters gelýär. Bilim kanuny döwlet edaralaryna belli bir hünärler we hünärler boýunça bilime çäklendirmeler girizmäge mümkinçilik berýär we bu okuwçylaryň daşary ýurda okamagynyň öňüni almak üçin ulanylýar.
Raýatlar Döwlet Migrasiýa Gullugyndan gitmek mümkinçiligi barada sorap bilerler; muňa garamazdan, gyzyklanýanlar seýrek maglumat alýardylar.
Är-aýal, Annamämmet Mýatiýew we Ýelena Mýatiýewa 28-nji iýunda Aşgabat halkara howa menzilinden Gollandiýa uçjak bolanda uçuşdan düşürüldi. Bu gadaganlyk barada takyk düşündiriş berilmedi. Döwlet işgärleri 10-njy iýulda gitmäge rugsat berdiler.
Bosgunlary goramak
2009-njy ýylda döwlet bosgun statusy meselesini çözmek üçin BMG BBDK-yň borçlaryny kabul etdi. Bosgun statusyny bermek üçin resmi taýdan ulgam bar bolsa-da, işleriň ýoklugy sebäpli iş ýüzünde işlemeýär. 2005-nji ýyldan bäri gaçybatalga gözleýänler barada habar ýok. Döwlet bosgun statusy barada karara garaşýan adamlar üçin goldaw hyzmatlaryny döretmedi. BMG BBDK-i 2009-njy ýylyň ýanwaryna çenli bosgunyň kanuny statusynyň ýeke-täk subutnamasy bolan resminama berdi. BMG BBDK-yň şahadatnamasy bolan ýurtda jemi 60 bosgun bardy. BMG BBDK-ti bosgunlary jynsyna, dinine, milletine, belli bir sosial toparyň agzalygyna ýa-da syýasy pikirine baglylykda janyna we azatlygyna howp abanýan ýurtlara bosgunlary ýurtdan çykarmakdan ýa-da yzyna gaýtarmakdan goraýar. BMG BBDK-ti tarapyndan döwlet tarapyndan geçirilen bosgun statusy diňlenişiginde synçy statusy bar. Bosgun statusyny döwletden almadyk adamlar bosgun statusy şahadatnamasyny almak üçin BMG BBDK-ne ýüz tutýarlar. Bosgunlaryň jynsyna, dinine, milletine, belli bir sosial toparyň agzalygyna ýa-da syýasy pikirine baglylykda bosgunlaryň ýurtdan çykarylmagyndan ýa-da janyna ýa-da erkinligine howp abanýan ýurtlara ýurtdan gaýtarylmagyndan gorag üpjün edýändigi ýa-da ýokdugy barada maglumat ýok.
Bosgunlar saglygy goraýyş, başlangyç we orta bilim ýaly esasy hyzmatlardan peýdalanýardylar; Şeýle-de bolsa, olaryň döwletde işlemek hukugy we emläk we telekeçilik hukugy ýokdy.
Raýatlygy bolmadyk adamlar
Döwlet migrasiýa gullugy, raýatlygy kesgitlemekde kynçylyk çekýän takmynan 12,000 ululary hasaba aldy. BMG BBDK-ti bu adamlary raýatlygy ýok ýa-da raýatlygy ýok bolmak howpy hasaplaýar. Bular, esasan, Sowet Soýuzy dargan mahaly Sowet Soýuzynyň pasportlaryny alyp, resminamasyz ýaşaýjylar we 1999-njy ýylda şol pasportlaryň möhleti gutaranda raýatlygy saýlamaýanlardy. Döwlet edaralary raýatlaryň käbirini administratiw taýdan kabul edip, raýatlyk meselesi dowam edýärkä olara ýaşamak üçin rugsatnama berip biler. Raýatlyk almak üçin adam, başga bir ýurduň raýaty däldigini subut etmeli, bu gaty kyn bolup biler. 2005-nji ýyldan bäri Türkmenistanyň raýatlygy hiç kime berilmedi.
Bölüm 3. Syýasy hukuklara hormat: Raýatlaryň hökümetleri üýtgetmek hukugy
Raýatlaryň kanunlary ýa-da olary dolandyrýan işgärleri saýlamak ýa-da üýtgetmek hukugy ýokdy. Konstitusiýa, hökümetiň prezident respublikasy görnüşinde amala aşyrylýan dünýewi demokratik döwletdigini yglan edýär. Hökümet şahalarynyň arasynda ygtyýarlyklaryň bölünmegini talap edýär, ýöne prezidente ygtyýarlyklaryň deň bolmadyk paýyny berýär. Iş ýüzünde, döwletiň üstünden prezidentiň güýji özbaşdak bolmagyny dowam etdirdi: ÝHHG-nyň maglumatlaryna görä, saýlaw kanuny ÝHHG standartlaryna laýyk gelmeýär.
Açyk jemgyýet instituty, Ýewropanyň dikeldiş we ösüş bankynyň 2010-njy ýyldaky bähbitlerine syn bermek barada fewral aýynda ýazan hatynda “garaşsyz dalaşgär hökmünde bellige alynmaga synanyşan aktiwistler içerki howpsuzlyk ministrliginiň basyşyny başdan geçirdi. Mysal üçin, "Ilkinjiler" jemgyýetçilik guramasyny döreden we oňa ýolbaşçylyk eden Abdurahman Rahmanow resmi taýdan tassyklanan "Galkynyş" milli guramasyna girmegiň ýerine özüni parlamentiň orunbasary wezipesine hödürlemäge synanyşdy, ýöne saýlawlardan öň bu sebäpli salgyt aýyplamasy bilen tussag edildi we 15 ýyl azatlykdan mahrum edildi. Şu nukdaýnazardan, Türkmenistanyň hökümetiniň 2008-nji ýylyň dekabrynda geçiriljek parlament saýlawlaryny ýurtda plýuralizmiň mysaly hökmünde yglan edendigine garamazdan, bu sanawda döwlet tarapyndan tassyklanan prezident partiýasynyň diňe 288 dalaşgäriň bäsleşendigini bellemelidiris. Mundan başga-da, diňe bir dalaşgär türkmen milletinden däldi. "
Saýlawlar we syýasy gatnaşmak
Halk Geňeşine etrap saýlawlary dekabr aýynda geçirildi. Ýerli geňeşlere saýlawlar, saýlaw tertibine laýyklaşdyrmak üçin aprel aýynda täzeden seredilen kanuna laýyklykda oba ýerlerinde 2009-njy ýylyň iýul aýynda geçirildi. 2008-nji ýyldaky Baş kanun Mejlislere (parlamente) has köp ygtyýar berdi, prezidentiň güýjüni artdyrdy we Halk Maslahatyny (Halk Geňeşi) syýasy gurama hökmünde ýatyrdy.
Mejlisleriň 125 deputatyndan 2008-nji ýylda gaýtadan saýlanan Mejlisiň başlygy bilen birlikde 21 aýal bar. Aýal-gyzlar birnäçe ýokary wezipede işlediler: Ministrler Kabinetiniň Medeniýet we telewideniýe ministriniň başlygynyň orunbasary (premýer-ministriň orunbasary), bilim ministri, döwlet arhiwiniň müdiri, Demokratiýa we adam hukuklary institutynyň müdiri, iki başlyk Mejlisiň bäş komitetinden, Döwlet neşirýat gullugynyň başlygy we döwlet habar gullugynyň başlygy.
Hökümet bellemek üçin häkimiýetler etniki türkmenleri ileri tutýardylar, emma etnik azlyklar birnäçe ýokary wezipäni eýeledi. Ýurduň iň uly Teke taýpasynyň agzalary, prezidentiň degişli bolan medeni we syýasy durmuşynda iň möhüm rol oýnaýar.
Bölüm 4. Resmi korrupsiýa we hökümetiň aç-açanlygy
Kanun resmi korrupsiýa üçin jenaýat jezalaryny göz öňünde tutýar; muňa garamazdan, häkimiýetler kanuny netijesiz ulanýardylar we işgärler köplenç jezasyz korrupsiýa bilen meşgullanýardylar. Korrupsiýa howpsuzlyk güýçlerinde-de bardy. Korrupsiýanyň giňden ýaýran tejribesi ähli sosial we ykdysady pudaklarda bardy. Deliller howandarlyk ulgamynyň bardygyny, aç-açanlygyň we jogapkärçilik mehanizmleriniň ýoklugyny we hökümetiň jezalandyrylmagyndan gorkmagy öz içine alýardy. Bütindünýä bankynyň dolandyryş görkezijilerine görä, ýurtda çynlakaý korrupsiýa meselesi bar.
Prezident birnäçe ministr we wezipeli adamy käýedi, käbirleri işinden aýryldy; Käbir adamlar bikanun iş üçin derňelip tussag edildi, ýöne bu ýagdaýlar barada maglumatyň ýoklugy bu tussag etmeleriň syýasy sebäplidigini ýa-da ýokdugyny anyklamak mümkin däl.
Nýu-Ýork Taýms, 6-njy noýabrda alty nebit-gaz hyzmaty kompaniýasynyň we belli gämi gatnaw kompaniýasynyň parahorluk üçin jenaýat we raýat jezalaryna sezewar edilendigini habar berdi. Bu paralaryň köpüsi, Türkmenistan ýaly birnäçe ýurtda düzgünleri we tertipleri aýyrmak üçin tölenýärdi.
Maliýe aç-açanlygy talaplary aç-açan däl we halkara ülňülerine laýyk gelmeýär. Döwlet kärhanalaryndan, hatda daşary ýurtly hyzmatdaşlara-da maliýe hasabatlaryny çap etmek talap edilmeýär. Maliýe barlaglary köplenç halkara derejesinde ykrar edilen firmalar däl-de, ýerli auditorlar tarapyndan amala aşyrylýar.
Halk köpçüliginiň hökümet maglumatlaryna girmegine rugsat berýän kanun ýok we häkimiýetler iş ýüzünde beýle ygtyýar bermedi. Häkimiýetler şeýle maglumatlaryň döwlet syrydygy sebäpli anyk maglumat isleglerini ret etdi. Käbir statistika döwlet syry hasaplandy. Demografiki maglumatlaryň açyk aragatnaşygynyň ýoklugy we neşir edilen ykdysady we maliýe maglumatlary hökümetiň syýasatlaryny we çykdajylaryny aklamak üçin ulanyldy.
Bölüm 5. Adam hukuklarynyň bozulandygy öňe sürülýän halkara we döwlete degişli bolmadyk derňewler barada döwlet ugry
Hökümetiň beýle guramalary hasaba almakdan ýüz öwürmegi we hasaba alynmadyk guramalaryň işini bikanun edýän hökümet çäklendirmeleri sebäpli ýurtda adam hukuklary boýunça jemgyýetçilik guramalary ýokdy. Duringylyň dowamynda häkimiýetler syýasy däl jemgyýetçilik we medeni guramalaryň işine gözegçilik etmegini dowam etdirdiler.
Ýurtda hemişelik halkara adam hukuklary jemgyýetçilik guramasy ýokdy; muňa garamazdan, häkimiýetler ÝHHG we BMG BBDK-ti ýaly halkara guramalarynyň hemişelik wekilhanalarynyň açylmagyna rugsat berdiler. Hökümetiň söz, metbugat we birleşmek azatlygyna bolan çäklendirmeleri halkara guramalarynyň hökümetiň adam hukuklary syýasatlaryny we tejribelerini derňemek, düşünmek we doly baha bermek ukybyny düýpli çäklendirýärdi.
Görnüşinden, häkimiýetler raýatlaryň halkara guramalaryna we wekilhanalaryna girmegine gözegçilik etmek we raýatlaryň daşary ýurtlular bilen hyzmatdaşlygynyň öňüni almak üçin ozalky tagallalaryny birneme gowşatdy. Döwlet edaralary 2007-nji ýylyň oktýabr aýyna çenli rugsat berilmedik ÝHHG-a mugt girmäge rugsat berdi. Raýatlaryň beýleki halkara guramalary bilen habarlaşmakdan saklanýandyklary barada habar ýok.
Raýatlara gatnaşmak üçin bütindünýä bileleşigi (CIVICUS) 16-njy aprelde hökümet edaralarynyň saglygy goraýyş ulgamyny we bu ugurdaky hökümet syýasatlaryny tankytlaýan "Serhetsiz lukmanlar" aprel aýyndaky hasabatyna goşant goşanlykda güman edilýän aktiwistleri we saglyk işgärlerini sorag etmek tolkunyny geçirdiğini habar berdi.
Ýylyň dowamynda BMG-nyň din ýa-da ynanç azatlygy boýunça ýörite hasabatçysy tarapyndan 2009-njy ýylyň ýanwar aýynda edilen teklipleriň hiç birini döwlet ýerine ýetirmedi.
BMG-nyň Baş sekretary 2-nji aprelde Prezident, Ministrler Kabineti we Demokratiýa we Adam Hukuklary Institutynyň (DAHI) müdiri bilen duşuşdy. BMG-nyň maglumatlaryna görä, adam hukuklary barada birnäçe pikir alyşyldy. Baş sekretar döwleti adam hukuklary baradaky halkara kanunlar we oňa gatnaşýan konwensiýalardaky borçlaryny ýerine ýetirmäge çagyrdy we BMG-a agza ýurtlaryň 2008-nji ýyldaky alhliumumy döwürleýin synda adam hukuklary baradaky tekliplerine oňyn jogap bermegi maslahat berdi.
Hökümet tarapyndan dolandyrylýan Demokratiýa we Adam Hukuklary Instituty, demokratiýalaşmagy goldamak we adam hukuklaryny goramak üçin 1996-njy ýylda döredilen garaşsyz gurama däldi. Raýatlaryň öwezini dolmak ukyby çäklidi. Muňa garamazdan, ýylyň dowamynda käbir raýatlaryň adam hukuklary baradaky haýyşlaryny çözmekde ombudsmeniň resmi däl roluny ýerine ýetirdi. 2007-nji ýylda hökümet adam hukuklary pudagyndaky esasy özgertmelere gözegçilik etmek üçin Prezidente hasabat berip, Adam Hukuklary Geňeşini döretdi. 2005-nji ýylda Prezident adam hukuklary bilen baglanyşykly kanunçylyga gözegçilik etmek üçin adam hukuklaryny we azatlyklaryny goramak boýunça mejlis komitetini döretdi. Ýylyň dowamynda adam hukuklary boýunça alyp barýan işleri barada maglumat ýokdy.
Bölüm 6. Adamlary kemsitmek, sosial azar bermek we adam söwdasy
Kanunçylyk jyns, maýyplyk, dil, etnik azlyklaryň ýagdaýy ýa-da jemgyýetçilik ýagdaýy boýunça diskriminasiýany gadagan edýän hem bolsa, aýal-gyzlara garşy edilýän zorluklar ýaly diskriminasiýa mesele bolmagyny dowam etdirdi.
Aýallar
Zorlamak, şol sanda maşgala zorlamagy bikanun we zorlugyň derejesine we hüjümçiniň gaýta-gaýta jenaýatçydygyna baglylykda üç ýyldan 25 ýyla çenli jeza berilýär. Zorlamany habar bermek ýa-da boýun almak bilen baglanyşykly medeni gapma-garşylyklar meseläniň gerimini kesgitlemegi kynlaşdyrýar, ýöne käbir çeşmeler zorlamanyň seýrek däldigini görkezýär.
Kanun maşgaladaky zorlugy, şol sanda är-aýalyň zorlugyny gadagan edýär, ýöne bu kanun netijeli ýerine ýetirilmedi. Jeza, şikes derejesine esaslanýar. Birleşen Milletler Guramasynyň Ösüş Maksatnamasy tarapyndan 2009-njy ýylda neşir edilen görkezijilere görä, Türkmenistan “maşgaladaky zorluga, zorlama ýa-da är-aýalyň zorlanmagyna garşy kanunlary ýok ýa-da ejiz, bu kanunlar giňden durmuşa geçirilmeýän ýurtlar görnüşüne girýär. Abraý üçin öldürilmegi bolup biler, hasaba alynmaýar ýa-da umuman kabul ederliklidir."
Pytraňňy habarlar aýallara garşy maşgala zorlugynyň adatydygyny görkezdi; Maşgala zorlugynyň pidalarynyň köpüsi öz hukuklaryndan bihabardyklary ýa-da ärlerinden we garyndaşlaryndan has köp zorlukdan gorkýandyklary üçin dymmaklaryny dowam etdirdiler. Birnäçe kazyýet işine garaldy we wagtal-wagtal köpçülikleýin habar beriş serişdelerinde maşgaladaky zorluga salgylanmalar peýda boldy. Garaşsyz hökümete degişli bolmadyk gurama bolan Aşgabatda bir resmi aýallar topary we beýleki sebitlerdäki birnäçe resmi däl topar maşgala zorlugynyň pidalaryna kömek berdiler. Ýerli jemgyýetçilik guramasy, Aşgabatdaky ÝHHG merkeziniň goldawy bilen maşgala zorlugynyň pidalary üçin gyzgyn telefon liniýasyny açdy. Şol jemgyýetçilik guramasy maşgala zorlugynyň pidalaryna mugt kanuny maslahatlar we psihologiki goldaw berdi we jemgyýetde maşgaladaky zorluklar barada habardarlygy ýokarlandyrmak üçin ýygnaklar gurady.
Jynsy zorlugy gadagan edýän anyk kanun ýok we alnan habarlar iş ýerinde jynsy zorlugyň bardygyny görkezýär.
Jübütleriň we şahsyýetleriň, çagalaryň sany, aralygy we wagty, şeýle etmegiň usullary barada hiç hili diskriminasiýa, zorluk ýa-da zorluksyz erkin we jogapkärçilikli karar almaga hukugy bar.
Ilat maglumat býurosynyň habaryna görä, dogulýanlaryň 99 göterimine ökde hünärmenler gatnaşdy, aýallaryň 99 göterimi dogrumdan soňky azyndan bir gezek saglygy goraýyş edarasyndan geldi. BMG guramalary 2008-nji ýylda enäniň ölüminiň her 100,000 diri dogluşda takmynan 77 ölümdigini we enäniň ölmek howpunyň 500-den biridigini çaklady. Göwreliligiň öňüni alyş usullary häzirki ilatyň 99 göteriminde bardy. Ýeke aýallaryň arasynda göwreliligiň öňüni alyş serişdeleri barada statistika elýeterli däldi; emma durmuşa çykan aýallaryň 53 göterimi häzirki zaman göwreliligiň öňüni alyş usullaryny ulandy. Medeni garaýyşlar sebäpli durmuşa çykan aýallaryň üçden birine golaýy maşgalany meýilleşdiriş usullaryna garşydy. AIW / AIDS taslamasynyň üstünde işlän ýerli çeşme aýal-erkeklere jyns ýollary arkaly geçýän keseller, şol sanda AIW keseliniň anyklanýandygyny we bejerilýändigini tassyklady.
Maşgala kanunynda we emläk kanunynda we kazyýet ulgamynda aýallaryň deň hukuklary bar. 2007-nji ýylda BMGÖM we beýlekiler bilen geçirilen maslahatlardan soň Mejlis aýal-gyzlaryň hukuklary baradaky täze kanuny tassyklady we durmuşa geçirip başlady. Mejlisiň Adam hukuklary we azatlyklary baradaky komiteti adam hukuklary we jyns meseleleri boýunça kanunlary taýýarlamak, täze jyns okuw meýilnamasyny okuw meýilnamasyna goşmak we milli we halkara jyns kanunlary barada yzygiderli býulletenleri çap etmek üçin jogapkärdi. Kanuna görä, aýallar deň aýlyk, karz almak, telekeçilik işine başlamak we hökümetde işlemek ýaly ähli ugurlar boýunça erkekler bilen deňdir. Şeýle-de bolsa, iş ýüzünde aýallar medeni düşünjeler sebäpli diskriminasiýa sezewar boldular. Iş berijiler aýallaryň göwreli bolmagy ýa-da çaga seretmek jogapkärçiligi sebäpli öndürijilik ýitgilerinden gaça durmak üçin erkekleri has gowy görýärler. Döwlet eýeçiligindäki ykdysady kärhanalaryň ýokary derejelerinde aýal-gyzlar az görkezildi we saglyk, bilim we hünär hyzmatlary pudaklarynda jemlendi. Döwlet aýal-gyzlaryň howply we ekologiýa taýdan howply iş görnüşlerinde işlemegini çäklendirdi.
Häkimiýetler aýallara garşy diskriminasiýany kabul etmedi, ýüzlenmedi ýa-da habar bermedi.
Aýallaryň kanuny hukuklaryny öňe sürýän haýsydyr bir hökümet edarasy ýok, emma Aýallaryň Bileleşigi (hökümete tarapdar jemgyýetçilik guramasy) we aýallaryň hukuk hukuklarynyň üstünde işleýän Milli Demokratiýa we Adam Hukuklary Instituty bar.
Çagalar
Hökümet, çagalaryň saglygyny gowulandyrmak we 2007-nji ýylda hökmany on ýyllyk okuwy dikeltmek üçin niýetlenen maksatnamalar boýunça Birleşen Milletler Guramasynyň Çagalar Gaznasy (UNISEF) we beýleki halkara guramalary bilen hyzmatdaşlygy giňeltmek arkaly çaga abadançylygy meselesinde birneme ädim ätdi.
UNISEF şäher çagalarynyň 96 göteriminiň we oba çagalarynyň 95 göteriminiň doglanda hasaba alnandygyny habar berdi. UNISEF 2003-08-nji ýyllar aralygynda başlangyç mekdebe gatnamagyň derejesi gyzlar we oglanlar üçin 99 göterim, orta mekdeplerde oglanlar we gyzlar üçin 84 göterim bolandygyny habar berdi.
Çagalara zulum edilendigi barada aýratyn habarlar gelip gowuşdy. BMG-nyň Çaga hukuklary boýunça komiteti 2006-njy ýylda hökümeti maşgala we alternatiw ideg, ýetginjekleriň adalaty, çagalara zulum etmegiň öňüni almak, saglyk we durmuş üpjünçiligi, bilim, maýyp çagalar we ýörite gorag çärelerine gönükdirmäge çagyrýan teklipler berdi.
UNISEF-iň 2006-njy ýyldaky hasabatyna görä, nikalaryň 9 göterimi kämillik ýaşyna ýetmediklere degişlidir. Interpolyň pikiriçe, Jenaýat kodeksi "... kämillik ýaşyna ýetmedikleri jelepçilige çekmek üçin jenaýat jogapkärçiligini kesgitleýär."
Nikanyň iň pes ýaşy 16 ýaş. Pornografiki materiallaryň ýa-da çap edilen görnüşde, filmlerde, suratlarda ýa-da pornografiki häsiýetli beýleki zatlarda, şol sanda çagalar hakda önüm öndürmek, jenaýat kodeksiniň 164-nji maddasyna laýyklykda jezalandyrylýar.
Ýurt halkara çagalary alyp gaçmagyň raýat aspektleri baradaky Gaaga konwensiýasynyň agzasy däl. Ene-atanyň çagalaryny halkara alyp gaçmagy barada maglumat almak üçin Döwlet Departamentiniň ýyllyk hasabatyna serediň http://travel.state.gov/abduction/resources/congressreport/congressreport_4308.html , şeýle hem ýurtlar boýunça maglumat http://travel.state.gov/abduction/country/country_3781.html.
Antisemitizm (etnik topar ýa-da dini topar hökmünde ýewreýlere duşmançylykda görkezilen çydamsyzlyk)
Takmynan maglumatlara görä, esasan Aşgabatda 300 ýewreý bardy, ýöne olar guramaçylykly jemgyýet däldi. Antisemit hereketleri barada habar ýokdy.
Adam söwdasy
Adam söwdasy barada maglumat üçin Döwlet departamentiniň adam söwdasy baradaky ýyllyk hasabatyna www.state.gov/g/tip serediň.
Maýyplar
Kanun, işde, mekdepde, saglygy goraýyşda ýa-da beýleki jemgyýetçilik hyzmatlarynda ýa-da beýleki ugurlarda duýgur, akyl we akyl taýdan kemçiligi bolan adamlary kemsitmegi gadagan edýär; muňa garamazdan, iş ýüzünde maýyplar diskriminasiýa bilen ýüzbe-ýüz boldular we güýçli medeni garaýyşlar sebäpli iş tapmak, bilim almak, saglygy goraýyş we beýleki döwlet hyzmatlaryndan peýdalanmak gadagan edildi.
Döwlet esasy zerurlyklary kanagatlandyrmak üçin ýeterlik bolmasa-da, maýyplara ýeňillikler we pensiýa üpjün etdi. Döwlet ýeňillikleri alýan maýyplara “işleýän” hökmünde garady we şonuň üçin iň uly iş beriji bolan döwlet işlerinde bäsleşmäge hukuksyzdy.
Käbir maýyp talyplar topary bilim almaga mümkinçilik tapmady, sebäbi ökde mugallym ýokdy we bilim binalary maýyplar üçin elýeterli däldi. Maýyp talyplar uniwersitet talybynyň resmi däl keşbine laýyk gelmedi we uniwersitetlere kabul edilmedi. Maýyp çagalar, şol sanda akyl taýdan kemçiligi bolan çagalar internatlaryna ýerleşdirildi, bu şertler işlemäge mümkinçilik berse, olara bilim mümkinçilikleri we geljekde iş bilen üpjün edilmelidi; iş ýüzünde bularyň hiç biri berilmedi. Düşünjesi çäkli adamlar üçin ýörite mekdepler uly şäherlerde bardy. Döwlet, her bir meýdançada we Aşgabatda maýyplar üçin reabilitasiýa (tazeden dikeldiş) merkezleri bolan internatlaryň gurluşygyna başlady.
Kanun täze gurluşyk taslamalarynda maýyplara girmäge mümkinçilik berýän desgalary öz içine almagyny talap edýän hem bolsa, bu talap hemişe ýerine ýetirilmeýärdi we köne binalar elýeterli däldi. Hemişelik giriş ülňüleriniň ýoklugy rampalaryň ýaramaz dizaýn edilmegine sebäp boldy. Durmuş üpjünçiligi ministrligi maýyplaryň hukuklaryny goramak üçin jogapkär edarady. Bu ministrlik, maýyplara kömek edýän jemgyýetçilik guramalary tarapyndan amala aşyrylýan işler üçin desgalar we guramaçylyk goldawy berdi.
Döwlet BMG-nyň Maýyplaryň hukuklary baradaky konwensiýasyny we noýabr aýynda goşmaça teswirnamany tassyklady.
Milli / jyns / etnik azlyklar
Kanun ähli raýatlar üçin deň hukuklary we azatlyklary üpjün edýär. Birnäçe azlyk topar kanuny status almak we medeni çäreleri geçirmek üçin jemgyýetçilik guramalary hökmünde hasaba alynmaga synanyşdy, emma hasabat ýylynda hiç bir azlyk topary hasaba alynmady.
Kanun azlyk dilinde gürleýänleriň hukuklaryny göz öňünde tutýan hem bolsa, türkmen dilini resmi dil diýip yglan edýär. Döwlet resmi iş alyp barmak kampaniýasyny diňe türkmenlerde dowam etdirýänem bolsa, paýtagtda işewürlik we gündelik durmuşda rus dili giňden ýaýran dil bolup galdy. Döwlet ministrlik işgärlerinden türkmen dilinde hünär dersleri boýunça bilim synagyndan geçmegi talap etdi; synag tabşyrmadyk işgärler işden aýryldy. Döwlet edaralary türk mekdepleriniň mugallymlaryny we işgärlerini yzygiderli türkmenler bilen çalyşýardy. Döwlet, türkmen dilini bilmeýänlere diňe başlangyç we orta mekdeplerde türkmen dilini öwretmek üçin serişde bölüp berdi.
Türkmen dilinde gürlemeýän adamlar ösüş we öňe sürmek üçin käbir ýollaryň ýapykdygyny, türk dälleriň diňe az sanlysynyň hökümet ministrliklerinde ýokary wezipelerde işleýändigini bellediler. Käbir hadysalarda döwlet işlerine dalaş edýänlerden üç nesli dowam edýän etnik nesil maglumatlary barada maglumat berilmegi talap edilýärdi. Döwlet işgärleri gysgaldylanda köplenç türkmen däl işgärleri işden aýyrdy.
Jynsy ugra we jyns aýratynlyklaryna esaslanýan sosial hüjümler, diskriminasiýa we zorluk
Erkekleriň arasyndaky gomoseksual hereketler bikanun we 2 ýyla çenli azatlykdan mahrum edilip bilner; kanunda aýallar agzalmaýar. Ynsan hukuklaryny goraýan jemgyýetçilik guramalarynyň birine görä, gomoseksualizm akyl taýdan näsazlyk hasaplanýar we gomoseksuallar kämahal bejergi üçin akyl saglyk edaralaryna iberilýärdi.
Jynsy ugra we jyns aýratynlyklaryna esaslanýan zorluk ýa-da adam hukuklarynyň beýleki bozulmalary barada habar berilmedi, lezbiýan, geý, biseksual we trans adamlarda iş, ýaşaýyş jaýy, raýatlygy ýok, bilime ýa-da saglyga degişlilikde diskriminasiýa barada maglumat ýok.
Jemgyýetden kemsitmegiň beýleki görnüşleri
Ýurtda AIW / AIDS keseli bolan jemgyýetde zorluk ýa-da diskriminasiýa barada habar ýok. Hökümet ýurtda AIW / AIDS keseliniň bardygyny resmi taýdan ykrar etmedi.
Bölüm 7. Işçileriň hukuklary
a. Birleşmek hukugy
Kanun raýatlara garaşsyz kärdeşler arkalaşyklaryna girmäge rugsat berýär, ýöne iş ýüzünde ähli kärdeşler arkalaşyklary döwlet tarapyndan gözegçilik edilýärdi. Döwlet edaralary aýry-aýry raýatlara garaşsyz kärdeşler arkalaşyklaryny döretmäge rugsat bermedi.
Döwlet edaralary diňe bir kärdeşler arkalaşygy merkeziniň (KAM) bolmagyna rugsat berdi. Prezident tarapyndan bellenen ýolbaşçynyň ýolbaşçylygynda KAM dürli pudaklarda kärdeşler arkalaşyklaryny, şol sanda lukmançylyk işgärleriniň, gurluşyk işgärleriniň, bank pudagynyň işgärleriniň, hasapçylaryň, ykdysatçylaryň, telekeçileriň we kärendeçileriň kärdeşler arkalaşyklaryny öz içine aldy. Kärdeşler arkalaşyklarynyň hemmesi döwlet eýeçiligindedi we öz işlerinde garaşsyz ses ýokdy. Iş taşlaýyşlary ýa-da iş taşlaýanlardan ar almagy düzgünleşdirýän kanun ýok, iş taşlaýyşlar seýrek boldy.
b. Gurama we köpçülikleýin şertnama döretmek hukugy
Kanun köpçülikleýin ylalaşyk hukugyna garşy çykmaýar.
Kanun, iş berijileriň kärdeşler arkalaşyklarynyň agzalaryna we kärdeşler arkalaşyklaryna garşy diskriminasiýa gatnaşmagyny gadagan etmeýär. Diskriminasiýa baradaky şikaýatlary çözmek üçin mehanizm ýok.
Eksport zolaklarynda ýörite kanunlar ýa-da adaty zähmet kanunlaryndan boşatmalar ýok.
w. Mejbury ýa-da mejbury zähmetiň gadagan edilmegi
Kanun mejbury ýa-da mejbury zähmeti ulanmagy gadagan edýär. Öňki ýyllardan tapawutlylykda beýle amallar barada habar ýok.
Prezidentiň 2005-nji ýyldaky Kararynda çaga zähmetini, pagta hasylynda çaga zähmetiniň ulanylmagyny gadagan edýär. Ýylyň dowamynda döwlet edaralary bu syýasaty durmuşa geçirdiler.
d) Çaga zähmetiniň gadagan edilmegi we iş üçin iň pes ýaş
Çagalary iş ýerlerinde ekspluatasiýa etmekden goramak üçin kanunlar we hökmany amallar bar, ýöne olar kän ýerine ýetirilmedi. Iş üçin iň pes ýaş 16 ýaş; käbir agyr pudaklarda iň pes ýaş 18 ýaş. Kanun 16-18 ýaş aralygyndaky çagalaryň günde 6 sagatdan köp işlemegini gadagan edýär. 15 ýaşa çenli çagalar ene-atasynyň we kärdeşler arkalaşygynyň rugsady bilen günde dört-alty sagat işläp bilýärdiler, ýöne beýle rugsat seýrek berilýärdi. Türkmenistanyň Adalat ministrligi we Baş prokuratura çagalaryň zähmet kanunlarynyň ýerine ýetirilmegine jogapkärdi.
d. Kabul ederlikli iş şertleri
Döwlet ulgamynda aýlyk iň pes zahmet haky 330 manat (116 dollar) işçileriň we olaryň maşgalalarynyň esasy zerurlyklaryny kanagatlandyrmady.
Kanuny taýdan kadalaşdyrylan iş wagty 40 sagat we hepdäniň ahyrynda dynç güni. Iş ýüzünde, döwlet ulgamyndaky işgärler we hususy pudagyň köp işgäri günde 10 sagat ýa-da hepdede alty gün öwezini dolmazdan işlemeli. Döwlet işgärleriniň şenbe güni azyndan ýarym gün işleýändigi habar berildi. Kanun boýunça, iş wagtyndan artyk tölemek ýa-da dynç alyş günlerinde işlemek adaty aýlykdan iki esse köp bolmaly. Ýylda iş wagtyndan artyk iş wagty iň köp 120 sagatdyr we yzygiderli günlerde dört sagatdan köp bolup bilmez; emma bu kanun ýerine ýetirilmedi.
Döwlet hünär saglygy we howpsuzlyk standartlaryny kesgitlemedi. Könelişen zawodlardaky senagat işgärleri köplenç howply iş şertlerinde gorag enjamlary bolmazdan işleýärdiler. Käbir oba hojalygynyň işgärleriniň saglygy pagta meýdanlaryny maşyn ýygnamak üçin taýýarlamakda defolýantlaryň (zaherli madda) ulanylmagy sebäpli howp astyndady. Işçileriň hemişe iş ýerlerini terk etmäge we dowamly işine töwekgelçilik etmezden saglygyna ýa-da howpsuzlygyna howp salýan işi terk etmäge hukugy ýokdy.
Çeşme : ABŞ-nyň Türkmenistandaky ilçihanasy
