HRW: "Nýyazowyň şahsyýet kultynda agdyklyk edýän jemgyýetçilik durmuşy we bilim"
Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň 35-nji maddasynda: “Her bir raýatyň bilim almaga hukugy bar. Umumy orta bilim hökmany, her kimiň döwlet mekdeplerinde mugt almaga hukugy bar. Döwlet, her kimiň başarnygyna laýyklykda hünär, orta ýöriteleşdirilen we ýokary bilimiň bolmagyny üpjün edýär. " diýip aýdylýar.
Türkmenistanda bilim ulgamyny özgertmek diýlip atlandyrylýan özgertme köp ýyl bäri dowam edýär.Ol näme sebäp boldy, Aşgabat şäheriniň orta bilim edaralarynyň arasynda kiçi gözegçilik eden THF synçylary anyklamak kararyna geldi. Paýtagtda 75 mekdep bar. Her ýyl, okuw ýylynyň ahyryna çenli mugallymlar bu pikirden azap çekip başlaýarlar: mowzugy ýene azalarmy? Näbellilik on ýyldan gowrak wagt bäri türkmen mugallymlaryna we okuwçylaryna ýoldaş boldy.
Bu döwürde türkmenleriň bilim ulgamy doly pese gaçdy. Ilki bilen, ýurtda on ýyllyk bilim ýatyryldy (köp ösen ýa-da ösüşe ymtylýan döwletlerde 11-12 ýyllyk bilim). Dokuz ýyllyk meýilnama geçmek, okuw has güýçli we çuňňur bolsa, dogry bolup biler. Ýöne ýok. Ikinji etapda, prezidentiň ýazan “mukaddes kitaby Ruhnamanyň” kitabyny ileri tutup, köp dersler boýunça okuw wagtyny gysgaldyp başladylar.
“Dersler we synplar boýunça sagatlaryň paýlanyşy” atly resminama laýyklykda diňe daşary ýurt dillerinden rus dili öwredilýär, daşary ýurt dilleriniň ýörite mekdeplerinden başga beýleki diller (şeýle hem bedenterbiýe) tegelek ýa-da goşmaça sapak hökmünde geçirilýär. Hepdede 4 sagat. Ruhnama esasan türkmen diliniň ýa-da taryhynyň mugallymlary tarapyndan öwredilýär, rus dili we edebiýatynyň gysgaldylan dersleriniň ýerine Ruhnamanyň sagatlary girizildi.
Her synpda 25 okuwçy kadasy bolan azyndan 33 (we käbirlerinde 45-e çenli) çaga bar. Birinji çärýekden soň, noýabr aýynda mekdep okuwçylary 7 gün, 12-nji ýanwarda we ýazda 10 gün dynç alýarlar. Bilim ministrliginiň kararyna görä, tomusda altynjy-dokuzynjy synp okuwçylary aşakdaky dersler boýunça synag geçirýärler: Ruhnama, türkmen dili, Türkmenistanyň taryhy, biologiýa, matematika, algebra, geografiýa, himiýa.
Okuw materiallarynyň mazmuny. Ähli synplar üçin okuw kitaplary soňky 3-4 ýylda ýazylan. Şeýle ädimleri makullap bolar, ýöne okuw kitaplarynyň mazmuny ideologiýa taýdan doly. Birinji-dokuzynjy synpa çenli ähli okuw kitaplarynda: birinji sahypada - kasam; ikinjisinde - prezidentiň portreti; üçünjisinde - gerb; dördünjisinde - baýdak; bäşinji - gimn; altynjy “Saparmyrat Türkmenbaşynyň altyn asyryň nesillerine beren görkezmeleri”.
Türkmen biliminiň ideologiýasynyň aýdyň mysaly okuw materiallarynyň mazmunydyr. Mundan başga-da, okuw kitaplarynyň mazmuny Prezident S.Nyýazowyň şahsyýetiniň prizmasy we eserleri bilen görkezilýär. Mysal hökmünde, S.Nyýazowyň ýa-da “Türkmen edebiýaty” eserleri bilen hiç hili baglanyşygy bolmadyk üç okuw kitabyna salgylanýarys.
7-nji synp üçin "Fizika geografiýa" okuw kitaby, ýazyjy A.Babaýew, G. Gurbandurdyýew, 2002-nji ýyl. “Saparmyrat Türkmenbaşynyň altyn asyryň nesillerine beren wesýetleri” berlen altynjy sahypadan soň, 184-nji sahypa çenli her sahypada Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy agzalýar.
9-njy synp üçin "Rus dili" okuw kitaby, ýazyjylar B.A.Myradow, M.A. Meredow, A.Muhammedow, 2002-nji ýyl. 9-10-njy sahypada mowzuk " Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy Edebiýat hakda". 81-82-nji sahypada, Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň kakasy-Atamyrat hakda gürrüň berýän “Halkyň beýik edermenligi” - hawa. 83-nji sahypada “Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň Beýik Watançylyk Urşuna gatnaşyjylara ýüzlenmesi”. 84-nji sahypasynda Milli ýazyjy A.Atabaýewiň “Ýetim kakasyny ýatdan çykarmady” atly Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy hakda goşgusy ýer alýar.
8-9-njy synplar üçin “Umumy biologiýa” okuw kitaby, ýazyjylar A.Babaýew, S.Durdyýew, O. Nazarowa, N. Asadowa, neşir edilen ýyl, 2001-nji ýyl. 158-162 § 43 “Türkmenistanda tohumçylyk işi”. Bu abzasyň mazmunyna görä, ýurtdaky ähli tohumçylyk işleri Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň gönüden-göni gözegçiligi astynda alnyp barylýar. 270-275-nji sahypada § 78 Mowzuk “Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy: Mukaddes Ruhnama - tebigata bolan söýginiň esasy öwredişi”.
Mekdepler we şahsyýet kulty. Ýurduň ähli okuw jaýlarynda talyplardan “Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy” frazasynda prezidentiň adyny aýtmagy talap edilýär. Şäher geňeşiniň komissiýalarynyň her sapakda, her synpda, haýsy dersiň we haýsy mowzugyň öwrenilýändigine garamazdan, her bir mugallym “Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy” eserleriniň prizmasy arkaly öz dersini öwretmeli. (dowamy – WST-de).
Mugallymlar WST-nyň häzirki wagtda öwrenýän mowzugynyň ösmegine goşan goşandyny agzap başlaýarlar we tamamlaýarlar. Käwagt manysyzlyk derejesine ýetýär. Mysal üçin, hünär taýýarlygy, surat çekmek, aýdym aýtmak, algebra, fizika, himiýa, astronomiýa, informatika mugallymlary WST-iň adyny bellemek üçin her dürli bolgusyz zatlary oýlap tapyp bilýärler. Zähmet mugallymy prezidentiň işlemek üçin uly ukybyna salgylanýar, suratkeş mugallym prezidentiň ýurtda şekillendiriş sungatynyň ösmegini goldaýandygyny, aýdymçy mugallymyň WST hakda köp aýdym öwrenmegine sebäp bolýandygyny aýdýar; Informatika mugallymy aç-açan ýalan sözleýär we mekdep okuwçylaryny “Internet ulgamy görlüp-eşidilmedik derejede ösýär we taryhda ilkinji gezek türkmen halkynyň, türkmen ýaşlarynyň däl-de, Türkmenistanda WST-nyň hüşgär ýolbaşçylygynda ösýär diýýär. WST-iň kömegi bolmazdan, dünýädäki internet toruna girmek üçin çäksiz mümkinçilik aldy "-diýdi. Beýleki dersleriň mugallymlary, WST tarapyndan berlen bagtly çagalygy hakda ýaşlaryň beýnilerinde deprek çalmaga mejbur bolýarlar.
Türkmen edebiýatynyň mugallymlary üçin merhemet. Her sapakda WST-iň tükeniksiz eserlerini öwrenýärler. Ähli synplaryň hökmany maksatnamasyna girizildi. Her bir okuwçy WST-iň ähli eserlerini ikirjiňlenmän sanap biler we WST-iň nesil şejeresi barada ýatdan aýdyp biler.
WST şahsyýet kultyny ýaşlaryň aňyna ekmegiň apotezi Ruhnamanyň sapaklarydyr. Her hepde ýurt boýunça mekdep okuwçylary birnäçe sagatlap kitabyň awtorynyň zehinine öwrenilýär. Talyplar dünýäniň diňe WST we Ruhnama atly kitabynyň daşyndan aýlanýandygyna ynanýarlar. Bu, esasanam, Türkmenistan döwletini we Türkmenbaşy lakamyny bir düşünje bilen birleşdirýän türkmen mekdepleriniň 1-7-nji synp okuwçylarynda aýdyň görünýär. Gözegçiler synçylar bilen rahat ýagdaýda söhbetdeşlik geçirmäge synanyşdylar. Çagalar diňe döwletiň ilkinji adamynyň syýasatda, ykdysadyýetde, oba hojalygynda, bilimde, saglygy goraýyşda, syýahatçylykda, ulagda, edebiýatda başarnyklydygyna ynanýarlar ... Paradoks: haýsy ýurtda ýaşaýandygyňyzy soranlarynda birnäçe başlangyç synp okuwçysy jogap berdi: " Türkmenbaşy. " Çagalar öz ýurdunyň “Türkmenbaşy” diýilýändigine tüýs ýürekden ynanýarlar.
Türkmen mekdep okuwçylaryna islendik soraga jogaby Ruhnama kitabyndan sitatalar we WGT-ni wasp edýän öwgi bilen awtomatiki baglanyşdyrmak öwredilendigini bellemelidiris. Türkmen mekdepleriniň okuwçylary "Ruhnama" kitabynyň bütin dünýäde öwrenilendigine ynanýarlar. Mugallymlaryň, metbugatyň we telewideniýäniň Ruhnamanyň köp dile terjime edilendigi baradaky yzygiderli ýatlamalary muňa sebäp bolýar. Bu hakykat, dünýä jemgyýetçiligi tarapyndan WST-nyň adam ösüşine goşan goşandynyň inkär edip bolmajak ykrar edilmegi hökmünde getirilýär.
Mekdep "hökümdarlary" her gün bäş minut prezidentiň şahsyýeti kulty üçin oňat meýdana öwrüldi. Mekdep müdirinden başlap, birinji synp okuwçysy bilen gutarýança, her gezek WST-e wepalylyk kasamy aýdylanda, öz goşgulary okalýar, “Ruhnama” kitabyndan saýlanan parçalar getirilýär. Möhüm senelere gabat gelýän dabaraly “hökümdarlarda” ýokardakylaryň hemmesi bilen birlikde “Beýik Saparmyrat Türkmenbaşyny” wasp edýän aýdymlar hem aýdylýar.
Okuw materiallary. Okuwçylaryň 80 göterimi okuw kitaplary bilen üpjün edilýär, käbir çagalar howpsuzlygy üçin jogapkärçilik çekmek islemän, okuw kitaplaryny öýlerine almakdan ýüz öwürýärler. Ähli okuwçylara ajaýyp “Ruhnama” kitaby hökmany suratda berilýär. Mundan başga-da, her bir mugallymyň we direktoryň stollarynda Ruhnamanyň bir nusgasy bolmaly. Şol bir wagtyň özünde, beýleki okuw kitaplary dikeldilmeýär we täzelenmeýär. Köp okuw kitaplarynda onlarça sahypa ýok. Okuw ýylynyň ahyrynda çagalardan okuw kitaplaryny yzyna gaýtarmaly bolandyklaryna garamazdan, köpler okuw kitabynyň könelişenligi sebäpli yzyna gaýtarylmaýar. Bu ýagdaýda ene-atalar jerime tölemeli bolýarlar.
Köplenç çagalar 7-10 ýyl ozal uly garyndaşlaryndan okuw kitaplaryny getirýärler. Emma şeýle okuw kitaplary gadagan, ulanylmagy gadagan, satylmagyna ýol berilmeýär. Munuň kadasy rus mekdebi üçin okuw kitaplarydyr. Özbek mekdepleriniň mekdep okuwçylary goňşy Özbegistanda okuw kitaplaryny satyn almaga mejbur bolýarlar, emma okuw meýilnamalary Özbek mekdeplerinde okamagyň tapawudy sebäpli türkmen dilinden ep-esli tapawutlanýar.
Käbir ene-atalar, çagalarynyň ösüşini goldamak üçin köne okuw kitaplaryny ulanyp çagalar bilen aýratynlykda işleýärler. Çagalar, mowzuga jogap berip, "rugsat berilmedik" okuw kitaplaryndan maglumatlary agzasa, mugallymlar olara bellik edýärler. Ene-atalar başlangyç mekdep okuwçylarynyň şeýle hadysalar sebäpli gözýaşlaryndan nägilelik bildirýärler.
Tölegli mekdepler türkmen biliminiň ideologiýasyna garşy durup bilerdi. Mundan başga-da, şol Konstitusiýada “... Guramalaryň we raýatlaryň kanunlarda we tertipde tölegli mekdepleri döretmäge hukugy bar” diýilýär. Gynansagam, raýat aktiwistleriniň tölegli mekdep döretmek baradaky ençeme synanyşyklaryna Bilim ministrliginiň işgärleri düýbünden ýüz öwürdi. Hususy dil kurslaryny açmak hem uly mesele.
Öz döwründe has gowy bilim almagy başaran ene-atalaryň köpüsi häzirki wagtda Türkmenistanda çagalarynyň geljegini görmeýärler. Iki mekdep okuwçysynyň kakasy Batyr we Merdan, çagalaryna türkmen biliminiň peselendigine ynanýarlar: “Çagalarymyň ýaşyndaky tapawut az, ýöne iň kiçisi, başarnykly bolsa-da, mekdep biliminiň göwrümini almaýan ýaşuly üçin elýeterli boldy. Islegsiz, rejimimiz bilimli adamlardan gorkýar we çagalaryň doly bilim almagyny çäklendirýär diýen netijä gelýärsiňiz."
Adam hukuklary boýunça Türkmen Helsinki gaznasy.
